Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Идеалистлар. Сократ ва Платон
Идеалистик философиянинг асосчилари, антик дунёнинг иккита буюк мутафаккири Сократ (469 – 399 й.) ва Платон (427 – 347 й.)лар ҳам Демокрит билан деярли бир вақтда яшадилар ва ижод этдилар. Булар қулдорлик аристократияси мафкурасининг намояндалари эдилар.
Сократ ҳам, Платон ҳам жон ва тан мутлақо ҳар хил, ҳатто қарама-қарши бўлган иккита моҳиятдир, деб таълим берганлар. Тана моддийдир, уни ташқи сезги органлари билан идрок қилиши мумкин: уни кўриш ва сезиш мумкин, у физик жисмдир.
Жон моддий эмас, балки руҳийдир: уни сезги органлари ёрдами билан идрок қилиш мумкин эмас. У танага қарама-қарши бўлиб, физик жисм эмас, балки метафизик, сезиб бўлмайдиган нарсадир. Жон моддий дунёга эмас, балки бошқа идеал дунёга, ҳақиқатан яшаётган идеялар (ғоялар), «образлар» дунёсига тааллуқлидир. Жон инсон танасига ўша дунёдан келиб қўшилади. Унинг тана билан бирга бўлиши вақтинчаликдир, тана ўлиши билан жон яна идеал дунёга қайтиб ке­тади.
Ердаги ҳаёт давомида жон танага маҳкум этилган, у зиндондаги нарса каби, доимо идея (ғоя) лар дунёсига чиқиб кетмоқчи бўлиб интилиб туради.
Ўз онгини ошириш йўли билан шу дунё ҳақида эслаш инсонга ҳақиқий демак, Платон фикрича, ҳақиқий билимнинг бирдан-бир манбаи – идеялар дунёсидир. Бизнинг атрофимиздаги дунёни сезишимиз ва идрок қилишимиз эса, фақатгина ўзгариб турадиган беқарор ҳодисалар ҳақида билим беради, холос.
Бироқ жоннинг (руҳнинг) идеал ҳолда намоён бўлиши кўпчилик кишиларда тўсилиб турилиши ва моддий танага бўйсундирилиши мумкин. оқибатда, жон идеялар дунёсини гўё эсдан чиқариб, материяга ғарқ бўлмоғи мумкин.
Шунинг учун ҳам ер юзидаги ҳаёт шароитларида инсон жони, материяга қанчалик ғарқ бўлиш даражасига қараб, гўёки уч қисмга бўлинади. Ҳар бир кишида уларнинг ҳар бири ҳар хил даражада намоён бўлади. Энг олий қисми – бу инсоннинг (ғоя) идеяларни кўриш - билиш даражасигача кўтарила олиш қобилиятига эга бўлган юксак ақлдир, жоннинг бу қисми инсоннинг бошидан ўрин олади; жоннинг фаол қисми, ғазаб, шуҳратпарастлик, олийжаноблик эҳтирослари ва маънавий фазилатлар манбаидир, у юракда жойлашган. Жоннинг учинчи қисми турли ҳуш-ноҳуш ҳислар. У ҳис ва кайф-сафога доир ҳис-туйғулар манбаи бўлиб, қоринда жойлашган бўлади.
Жоннинг қайси қисми устун чиқишига қараб, кишининг ҳар хил индивидуал хусусиятлари – ҳаётининг йўналиши, характери, майл ва қобилиятлари пайдо бўлади.