Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика институти

Тузувчи: Катта ўқит.М.Қодирова


Тақризчи: доЦ. Р.Абдурасулов


1-Мавзу: Психология фанларини ўқитиш методикаси фанининг предмети


Режа:
1. Методика фани ҳақида тушунча.
2. Методика қонуниятлари.
3. Психологияни ўқитиш методикасининг аҳамияти.
4. Психология ўқитиш методикасининг тамойиллари.


Таянч сўз ва иборалар: педагогик кадрлар; кўникма ва малака; психологик билим; педагогик фаолият; таълим-тарбия; ўқув методик система; психологик муаммолар; талаба шахси; фаннинг мақсади; ўқитишнинг моҳияти; ўқитувчи ўқув фаолиятининг хусусиятлари; методлар, баҳс, мунозара, тренинглар.


Мустаҳкамлаш учун саволлар.
1. Психология фанини ўқитиш методикаси фанининг мақсади нимадан иборат?
2. Талаба шахсининг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат?
3. Фаннинг вазифалари нималардан иборат?
4. Фан қандай фанлар билан алоқа қилади?
5. Фанни ўқитишда кўргазмаларнинг аҳамияти қандай?

Методика – педагогик фанлар, шунингдек ижтимоий тизим талаб қиладиган, педагогика фани кўрсатган умумий ўрта ва олий таълимнинг мақсад вазифаларига мос равишда ишлаб чиқилади.

Дарс бериш методикаси - бу ўқув фани хусусиятининг шарти сифатида таълим ва тарбия жараёнининг тизими ҳақидаги кўрсатмадир.
Бу тизимни билиш ўқитувчига психологиянинг тарбияловчи ва ривожлантирувчи мақсадларини ва ўқитиш жараёнини бошқариш имконини беради. Психологияни ўқитиш методикаси барча психология соҳалари учун умумпедагогик қоидаларни ажратиб кўрсатиш билан бирга психологик материалларини ўрганишнинг ўзига хослигини мослаштиришга асосланади. Психология ўқитиш методикаси ўқитувчининг ўқувчиларга психологияга доир билимларни онгли мустаҳкам равишда эгаллаб олишлари учун ўқув материалини этказишнинг оқилона усул ва воситаларини кўрсатади. Шу билан бирга педагогика - ўқитувчи учун ретсептлар ва кўрсатмалар тўплами эмас, балки илмий фан ҳисобланиб, унинг қоидалари психологияни ўқитиш жараёни қонуниятларини шунга мос равишда ишлаб чиқишга асосланади.
Методика ўқув жараёни мазмунини, таълим ва тарбия усуллари ва шаклларини ўрганади. Методиканинг барча бўлимлари бир-бирига боғлиқ бўлади. Методика ўқув фаолиятида қўлланиладиган усул ва воситалар шунингдек ўқитишнинг ноанъавий услубларини белгилаб беради Шу тариқа, методика қуйидаги саволларга жавоб беради: Психологияни нима учун ўрганиш керак? Нимага ва қандай ўқитиш керак? Кандай қилиб ва нима билан тарбиялаш керак?
Психология ўқув фани сифатида ўқитиш шакли ва усулларининг ўзига хослиги билан фарқ қилади. Психология ўқув фани сифатида мақсади, ҳажми, тузилиши, усуллари ва ифода этилиши бўйича фарқлар мавжуд. Психология фанининг мақсади – фан томонидан қўлга киритилган маълумотлар ва қонуниятлар ҳақида ўқувчиларга, талабаларга ахборотларни этказишдан иборат. Ўқув дарсини олиб боришга вакт чекланган бўлиб бунда ўқувчилар ортиқча маълумотлар билан банд этмай мустаҳкам илмий асосдаги билимлар ва муаммолар билан таништирилади. Ўқув фанида билимлар тузилиши ва уларни баён этилиши шакллари бошқача, булиб,бу ҳақда К.Д.Ушинский қуйидаги фикрни илгари суради: «Фанни илмий ва педагогик баён этиш – бу иккита турли нарсалардир ва бутун дунё педагоглари илмий тизимларни педагогика фанини қайта ишлаш устида фаолият олиб бормоқдалар». Шундай қилиб, ўқув фани мактаб, коллеж, институт, умумий таълим муассасалари ва ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига мос қонуниятлари билан белгиланадиган, мутахасислик доирасидаги тизимдаги керакли фанлардан танлаб олинган билимларни узида бирлаштиради.
Методиканинг фан сифатида ривожланиши ўқитувчининг шахсий тажрибаси асосидаги методик фикрлари, педагогик маҳоратдан илмий умумлаштириш, тадқиқотларда асосланган субъектив ижодиётдан объектив илмий назарияга ўтиб боришда давом этди.
Умуман олганда, ҳар бир ўқитувчи гуруҳлар ва синфларда ҳамда йиллар давомида методик усуллар самарадорлигини текшириб ўзи дарс ўтиш жараёнини ўрганиб боради. Энг муҳим методик янгиликларни олдингиларга боғлаган ҳолда энг қулай усулларини ишлаб чиқиб, уни амалга оширишдан иборатдир.
Психологияни ўқитиш жараёнида ишлаб чиқилган қонуниятлар асосида методика фан сифатида белгиланди. Методика ўзининг ўрганиш объектига эга бўлиб у психологиянинг тарбияловчи ва ривожлантирувчи ўқитишнинг барча масалаларини қамраб олади. Унинг бошқа ўқув фанлари методикаларидан фарқ қилувчи жиҳати психологияни ўрганиш хусусиятлари, сабаблари ўзига хосликлари мавжуд, бўлиб шунга боғлик равишда ўқитиш усуллари қўлланилади. Фан ўзининг кашф этган қонуниятлари асосида ҳодисаларнинг боғлиқлик сабабларини тушунтириб беради ва шу билан бу ҳодисани маълум шароитларда деярли такрорлаш имконини беради. Методикада бундай қонуниятларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  психология ўқув материаллари тузилиши ва мазмунида фанларни бирлаштириб олиб бориш;
  
• 
  кўникма ва маҳоратларини аста секин ривожлантириб бориб ўқувчилар, талабаларнинг англаб этган мустаҳкам билимларни эгаллашлари;
  
• 
  уқув материалининг асосий роли ва дарс беришнинг шакл ва усуллари унга мос келиши;
  
• 
  уқитиш жараёнида тарбиянинг барча томонларини бир бирига боғлиқлиги;
  
• 
  дарс ўтиш жараёниниг яхлитлиги ва тизимлилиг;
  

Ана шу қонуниятлар асосида психология укитиш методикасида тарбияловчи функтсиясининг умумий тизими аниқланди, улар қуйидагилардан иборат:

• 
  психологик тушунчалар тизими;
  
• 
  уқитиш усуллари тизими;
  
• 
  психологияни ўқитиш жараёнида тарбия ва таълимни ривожлантириш тизими;
  
• 
  уқув ишларининг шакли, тизими;
  
• 
  дарс ўтишнинг моддий базасини яратиш билан боглик тизими;
  

Методика амалий текшириб кўрилган илмий назарияни беради, у кучни тежаб сарфлаш ва ўқув вақтидан тўғри фойдаланиш орқали ўқитишга имкон беради. Методика таълим ва тарбия мақсадларини тушуниб этиш, бу мақсадларга олиб борувчи бутун педагогик жараённи кўра олишни, дарс беришнинг энг самарали ва қулай шакллари, методлари ва воситаларини эгалаб олишга имкон беради.
«Биргина назариясиз педагогик тажрибанинг ўзи - деб таъкидлайди К.Д.Ушинский, - бу тиббиётда табибликнинг ўзидир». Билими ёш ўқитувчи кўпинча бир қатор педагогик хатоларга йўл қўйганидан сўнг, методикада анча йиллар олдин маълум бўлган нарсаларни кашф этади. Методик назарияни билмай туриб ўқитувчи кўпинча ўзи пухта эгаллаб олган, лекин ўқитишнинг муҳим бўлмаган томонларига берилиб кетиб, ҳар доим ҳам бутун тизимни қамраб олиш имкониятига эга бўлмайди, бунинг натижасида ўқитишнинг тарбияловчи ва ривожлантирувчи мақсадларига эриша олмайди.
Билим, маҳорат ва ўқитувчининг шахсий қиёфаси, синф эътиборини моҳирлик билан жалб этиши ўқитиш сифатини оширади, лекин шу билан бирга ўқитувчининг ўқитиш санъати туғма қобилиятларига боғлиқ деб хулоса чиқаришга асос бўла олмайди. Ўқитувчи фаннинг фақатгина илмий мазмунинигина билиши керак, деган фикр ҳам нотўғри. Бундай қарашлар назария ва методикага фан сифатидаги муносабатига салбий таъсир кўрсатади. Ўқитувчининг педагогик ижоди у методика назариясини яхши эгаллаб олганидагина юксак самара бериши мумкин. Методика ўқитувчи учун ижод қилишга, турли усулларни билиб олишга, ўқитиш ва тарбиялашда қулай услуб ва воситаларни эгаллашларига кенг йўл очиб беради.
Психология ёш физиологияси, фалсафа, педагогика билан узвий боғлиқ бўлади ва психологияни ўқитишда бу боғлиқлик ўрнатилади. Фалсафий педагогик билимлар ўқитувчилар учун жуда зарурдир.Методика хусусан психологик ўзига хослик билангина белгиланмаганлиги, балки ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари билан ҳам белгиланганлиги сабабли ёш психологиясига ҳам таянади. Тушуниш, тасаввурларининг тўғрилиги тушунчаси ва маҳоратларнинг ривожланиши, билимларини мустаҳкамлаш, ўқувчиларнинг ёш психологияси асосида амалга оширилиши керак. Психология ўқитиш методикаси педагогик фан ҳисобланиб, педагогика билан дидактика йўналиши бўйича унинг ҳамма фанлар учун умумий бўлган ва тарбия йўналиши бўйича узвий боғлиқ ҳисобланади.
Ўқитиш тамойилларини билиш ўқув фанини самарали ўқитиш учун зарурдир. Тамойил деганда - одатда бирор бир фаолиятда таянилиши керак бўлган баъзи бир дастлабки қоидалар тизими тушунилади.
Дидактик тамойиллар ёки ўқитиш тамойили ўқитиш мақсадлари ва ўқувчиларнинг ўрганиш фаолияти қонуниятлари билан узвий боғлиқдир. Т.А.Илина ўқитиш тамойилларидан қуйидагиларини кўрсатади:

1. 
   Кўргазмалилик тамойили;
   
2. 
   Ўқувчиларнинг ўқишда онглилиги ва фаоллиги тамойили;
   
3. 
   Ўқитишнинг тушунарлилик тамойили;
   
4. 
   Ўқитишнинг илмийлиги;
   
5. 
   Ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари ва ёшини ҳисобга олиш тамойили;
   
6. 
   Мунтазамлиги ва изчиллик тамойили;
   
7. 
   Билимларни мустаҳкам эгаллаш тамойили;
   
8. 
   Таълимнинг ҳаёт билан боғлиқлиги тамойили;
   
9. 
   Ўқитиш жараёнида тарбиялаш тамойили;
   

Олий ва ўрта мактабнинг замонавий дидактик тамойиллари (Л.Д.Столяренко бўйича):

1. 
   Ривожлантирувчи ва тарбияловчи таълим;
   
2. 
   Илмийлиги ва тушунарлилиги, ёшга боғлиқлиги;
   
3. 
   Ўқитувчининг раҳбарлик роли остида ўқувчиларнинг онгли ва ижодий фаоллиги;
   
4. 
   Кўргазмалилиги ва ижодий фикрлашини ривожланиши;
   
5. 
   Таълимнинг тизимлилиги ва мунтазамлилиги.
   
6. 
   Ўқитишда мустақил таълим олишга йўналтириш;
   
7. 
   Таълимнинг ҳаёт ва касбий фаолият амалиёти билан боғлиқлиги.
   
8. 
   Ўқувчиларнинг ўқитиш натижалари ва идрок этиш қобилиятларини ривожланишининг мустаҳкамлиги.
   
9. 
   Ўқитишнинг ижодий ҳиссий таъсири;
   
10. 
    Ўқитишнинг жамоатчилик хусусиятлари ва ўқувчилар индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш;
    
11. 
    Таълимни инсонпарварлаштириш ва ижтимоийлаштириш;
    
12. 
    Таълимни компютерлаштириш;
    
13. 
    Таълимнинг интегративлиги, фанлар ўртасидаги боғлиқликларни ҳисобга олиш;
    
14. 
    Таълимнинг иноватсионлиги;
    

Енг муҳим дидактик тамойиллар.

• 
  таълим илмий ва дунёқараш характерига эга бўлиши;
  
• 
  таълимни муаммолилик хусусиятига эга бўлиши;
  
• 
  таълим кўргазмали бўлиши;
  
• 
  таълим фаол ва онгли бўлиши;
  
• 
  таълим тушунарли бўлиши;
  
• 
  таълим мунтазам ва кетма – кет тартибда бўлиши;
  
• 
  уқитиш жараёнида таълимда, ўқувчиларни ривожлантириш ва тарбиялашни узвий бирликда амалга ошириб бориш;
  

Олий мактабда ўқитиш тамойиллари.

• 
  олий таълимнинг бўлажак мутахассис шахсини ривожлантиришга қаратилганлиги;
  
• 
  замонавий олий ўқув юрти таълимини фан (техника), ишлаб чиқариш (технология) замонавий ва келажакдаги ривожланиш анъаналари мазмунига эга бўлиши;
  
• 
  олий ўқув юртида ўқув жараёни умумий, гуруҳли ва индивидуал шаклларда ташкил этишнинг оптимал умумлашганлиги;
  
• 
  мутахассисларни тайёрлашнинг турли босқичларида ўқитишнинг замонавий метод ва воситаларини қўллаш;
  
• 
  мутахассисларни уларнинг касбий фаолияти аниқ соҳасида талабларга жавоб бера оладиган қилиб тайёрлаш, уларнинг рақобатга бардотш бера олишларини таъминлаш;
  

Замонавий олий таълимнинг муҳим элементи методологик тайёргарлик ҳисобланади. Фан ва амалиётнинг ривожланиши ахборотлар оқимининг ранг-баранглиги шахсда барча зарур нарсаларни ўзлаштириш ва эгаллаб олишга куч ва имконият этмайди. Шунинг учун у шундай ўқув материалини ўзлаштириши керакки, унинг ҳажми қисқа бўла туриб уни юқори маълумотлар билан қуроллантирсин ва иккинчи томондан, кейинчалик бир қатор соҳаларда муваффақиятли ишлашига имкон берсин. Бу эрда олий ўқув юртида илмий билимларни танлаб олиш масаласи пайдо бўлади. Лекин бунинг ўзи этарли эмас. Шу билан бирга талабаларда умумий интеллектни, турли вазифаларни ҳал этиш қобилиятларини ҳар томонлама ривожлантириш муҳим бўлиб қолди.
Олий ўқув юртларида ўқитишнинг ўзига хос алоҳида тамойиллари мавжуд:

• 
  олий ўқув юртидан кейин амалий ишлаши учун зарур бўлган билимларга ўқитиш;
  
• 
  талабаларнинг ёши, ижтимоий – психологик ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш;
  
• 
  таълим ва тарбияни касбий йўналтирилганлиги;
  
• 
  таълимни фан, ижтимоий ва ишлаб чиқариш фаолияти билан узвий боғланиши;