Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ЭКСПЕРИМЕНТ (лот. experimentum сўзидан олинган) – тажриба, синов деган маънони билдиради. Э. тажрибада синаб кўриш орқали фанда, ҳодисаларни билиш фаолиятида тадқиқ қилиш, ўрганиш методи ҳисобланади. Э. кузатишга қараганда юқорироқ даражада билиш методидир. Э. объектни тегишли тажриба мосламаларини татбиқ қилиш ёрдамида объектга таъсир кўрсатади. Изланувчи э. методини қўллаш орқали ўзини қизиқтирган объектнинг томонларини ўрганиши учун унга фаол таъсир кўрсатади. Бунинг учун сунъий шароитлар яратади, бунда тажрибалар олиб бориб, маълумотлар тўплайди. Э. методи нарса ва ҳодисаларнинг муҳим белгилари ва ҳусусиятларини, уларнинг бошқа нарса ва ҳодисалар билан муносабати, алоқа ва боғланишларини чуқурроқ ўрганишга ёрдам беради. Бу метод изланувчига табиий шароитда кузатиш орқали ҳосил қилиши мумкин бўлмаган билимларни олиш имкониятини беради. Э. кузатиш билан узвий боғланган. Илмий тадқиқотнинг соҳаларига қараб, предметларни ўрганувчи э. турлича бўлиши мумкин. Мас., у механик, физик, химик, биологик, ижтимоий, фикрий бўлади.
Э. методи У.Гильберг, Г. Галилейлар томонидан қўлланилган. Фалсафий мазмунини биринчи бўлиб Ф.Бэкон очиб берган, унинг классификациялаган. Э. бирон–бир назарияни тўғри–нотўғрилигини аниқлаш учун ҳам қўй.иши мумкин. Бундай э. ҳал қилувчи э., деб аталади. Э. эмпирик билишда қўлланиладиган мураккаб ва самарали методдир. Билишда назарий э. деган тушунча бўлиб, у Милль номи билан боғлиқ.
Э.да: 1) нарса ва ҳодисаларни "соф" ҳолатда ўрганилиб, уларга таъсир қилувчи четдаги омиллардан ажратиб олинади; 2) нарса ва ҳодисаларнинг табиий ҳолатларда кўринмайдиган хоссаларини сунъий, яъни яратилган шароитларда ўрганилади; 3) кўзланган натижани олиш учун шароитлар ўзгартирилади; 4)ўрганилаётган жараёнларни қайта–қайта кўришга имконият яратилади.
Сўнгги йилларда ижтимоий ҳодисаларни ўрганишда э. методининг зарурлиги ва унинг кўп қўлланилаётганлиги таъкидланмоқда. Ижтимоий ҳодисаларда э., асосан, жамиятни бошқаришда муҳим ўрин тутади. Ижтимоий э. амалдаги ҳуқуқий, ахлоқий, сиёсий меъёр ва мезонларни ҳисобга олиши керак.