Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

АЛ КИНДИЙ Абу Юсуф Ёқуб ибн Исҳоқ ибн ас–Сабоҳ (801–867) – ўрта асрлар даври машҳур мутафаккири, биринчи араб файласуфи , йирик қомусий олим. А.К. "Таърифлар ва нарсаларнинг баёни ҳақида", "Инсон билимларининг таснифи", "Фанлар моҳияти ва уларнинг таснифи", "Арасту китобларининг миқдори ва фалсафани ўрганиш учун зарур нарсалар ҳақида", "Биринчи фалсафа ҳақида", "Бешта моҳият тўғрисида ёзилган китоб" каби асарлар муллифи.
А.К.нинг табиий–илмий ва ижтимоий–фалсафий қарашларида ўз даврининг асосий фалсафий ғоялари жамланган. А.К.нинг фалсафий қарашларида борлиқ, табиат, Аллоҳ, оламнинг яратилиши, шакл ва материя, замон ва макон, ақл ва унинг билиш жараёнидаги ўрни каби муаммолар ўз ифодасини топган. Унинг қарашларида борлиқ масаласи етакчи мавқега эга. А.К. муътазиллаликнинг кўзга кўринган вакили сифатида, маънавий–руҳий ибтидони бутун борлиқнинг асоси, деб эътироф этади. Унинг таъкидлашича, олам йўқдан "бир туртки" орқали ҳар қандай вақтдан ташқари, Аллоҳнинг иродаси ва хоҳиши туфайли пайдо бўлади. Аллоҳ бирон–бир нарсани истаса, унинг "бўл" дейишининг ўзи кифоя ва айнан шу нарса муҳайё бўлади.
Аллоҳ барча нарсаларнинг сабабчисидир. У аслида биринчи сабаб. Барча бошқа нарсалар эса дастлабки сабабнинг оқибатидир. Сабаб абадийликни касб этган экан, демак, оқибат ҳам абадийдир. Моддий нарсалар субстанционаллик моҳиятига эга. Субстанция намоён бўлиш нуқтаи–назардан икки хил кўринишда: оддий ва мураккаб шаклларда амал қилади. Оддий субстанциялар унсурлар ва шаклдан ташкил топади. Мураккаб субстанциялар эса оддий субстанциялардан иборатдир. Бешта моҳият барча субстанцияларда қатнашади. Уларга материя, шакл, макон, замон ва ҳаракат киради. А.К.нинг фикрича, материя деганда, тўртта унсурни: олов, ҳаво, сув ва тупроқни тушунмоқ лозим.
А.К. билиш муаммоларига алоҳида эътиборни қаратган. Воқеий жараёнлар ва ҳодисаларни билиш жонли мушоҳада ва тафаккур орқали рўёбга чиқади. Жонли мушоҳада, бу айрим нарса ва ҳодисаларни инсон миясида акс эттиришдир. Нарсаларга хос умумийлик эса инсоннинг ақлий фаолияти воситасида эгалланади. Айрим нарсалар физик тадқиқотларнинг объекти бўлса, умумийлик эса метафизик (фалсафий) муаммоларга тааллуқлидир. Лекин шу билан бирга, айримликни билиш умумийликни маънавий ўзлаштиришга йўл очиб беради. Жонли мушоҳада берган билим беқарордир, чунки унинг объекти ҳисобланган нарсалар ўзгарувчанлик табиатига эгадир. Улар ўхшаш ёки ўхшамас, тўлиқ ёки нотўлиқ, кучли ёки кучсиз шаклларда намоён бўлади. Ақлий билиш эса абадийдир, чунки у "нарсалар ҳақиқатини» англашга қарор қилади. Ҳақиқатни забт этиш эса аста–секин амалга ошади. Ҳақиқат бирон–бир кишининг мулки эмас, у кўпчиликнинг саъй–ҳаракати туфайли кўлга киритилади. Илм ва иймон бир–бири билан чамбарчас боғланган. Кимки илмни қадрламас, илм аҳлига ихлос қўймас экан, имон бутунлигига даъво қилишга ҳаққи йўқ.
А.К.нинг асарларида илгари сурилган ижтимоий–фалсафий ғоялар Форобий, Беруний, Ибн–Сино, Ибн Рушд, Умар Ҳайём фалсафий қарашларининг шаклланишига, Шарқ ва Ғарб халқлари фалсафий тафаккурининг ривожига самарали таъсир этган.