Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ТАЛАБА ЁШЛАРНИ ИШ БИЛАН ТАЪМИНЛАШ КАСБИЙ КОМПЕТЕНЦИЯЛАРНИ 
ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ ОМИЛИ СИФАТИДА 
У.М.Халикова
«Ижтимоий фикр” Республика жамоатчилик фикрини ўрганиш маркази кичик илмий 
ходими. 
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек: “Юртимиз 
ёшларининг муносиб вакиллари, эртанги кунимиз эгалари бўлган сиз, азиз ўғил-қизларимиз 
даврасида ёшимиз, лавозимдаги фарқларга эътибор бермасдан, худдики сизлар билан тенг 
бўлиб, чин дилдан, самимий бир суҳбат қуришни анчадан бери орзу қилиб келар эдим. Бугун 
сизларнинг қалбингиз, юрагингиздаги ўй-фикрлар, мақсад-муддаолар, керак бўлса, ушалмай 
турган ниятлар билан яқиндан танишиш, шу асосда ёшлар сиёсати бўйича олиб бораётган 
ишларимизни танқидий баҳолаб, тегишли қарорлар қабул қилишни мен ўз фаолиятим учун ғоят 
муҳим, деб ҳисоблайман. Маълумки, ёш авлод тарбияси ҳамма замонларда ҳам муҳим ва 
долзарб аҳамиятга эга бўлиб келган. Аммо, биз яшаётган ХХI асрда бу масала ҳақиқатан ҳам 
ҳаёт-мамот масаласига айланиб бормоқда”
1
. 
Билимлар иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш ва ахборот жамиятини шакллантириш 
оқибатида юзага келган замонавий трансформация жараёнлари ишчи кучининг 
рақобатбардошлиги ва сифатини унинг касбий ва шахсий компетентлиги даражасида 
ифодаланган ривожланишнинг асосий омиллари сифатида белгилайди. Бу жараёнларнинг 
1
www. uza.uz/ Жисмоний ва маънавий етук ёшлар – эзгу мақсадларимизга етишда таянчимиз ва суянчимиздир// 
Президент Шавкат Мирзиёевнинг “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракатининг IV қурултойидаги нутқи/ 01.06.2018. 

---

334 
моҳияти жамиятнинг мустақил равишда билим олиш, қайта ишлаш ва ишлаб чиқара оладиган, 
ақлий иқтисодиётда фаолият кўрсата оладиган юқори малакали мутахассисларга бўлган 
эҳтиёжи билан белгиланади. Нафақат зарур касбий етукликлар мажмуига эга бўлган, балки ўз-
ўзини ташкил этиш ва ўз-ўзини ривожлантиришга қодир бўлган ходимларнинг янги авлодини 
шакллантиришда муҳим ижтимоий омил касбий таълим тизимидир. Олий касбий таълим 
тизимини ислоҳ қилиш, бу соҳадаги асосий устувор йўналишларни аниқлади, улар орасида 
нафақат зарур билимларга эга бўлган мутахассисларни тайёрлаш муаммоси, балки 
профессионал маҳорат ва қобилиятлар мажмуи ҳам муҳим ўрин тутади. 
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг “Ёшларга оид давлат 
сиёсати самаоадорлигини ошириш ва Ўзбекистон ёшлар иттифоқи фаолиятини қўллаб-
қувватлаш тўғрисида”ги 2017 йил 5 июлдаги ПФ-5106-сонли Фармони ва “Ўзбекистон ёшлар 
иттифоқи фаолиятини такомиллаштиришга доир комплекс чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2017 
йил 18 июлдаги ПҚ-3138-сонли Қарорида
1
ҳамда Хукуматимиз томонидан қабул қилинган бир 
қатор қонун хужжатларида белгилаб берилган вазифалар ёшларнинг илмий ва инновацион 
фаолияти, миллий манфаатлари ва мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришда ёш 
олимларнинг жаҳон илмий майдонида рақобатбардошлигини шакллантириш учун зарур шарт-
шароитларни яратиш мақсадида, ёшларнинг интеллектуал мулк объектларини республиканинг 
иқтисодий ва ижтимоий тармоқларига жорий этиш назарда тутилган. 
Замонавий талаба учун бир қатор сабабларга кўра бандлик муносабатлар жуда эрта 
келади. Университетнинг кечаги битирувчисининг иш тажрибасиз ишга қабул қилиниши 
долзарб муамммодир. Иш берувчи ҳам айнан малакани талаб қилади. Кўпинча, талаба онгли 
равишда ўз ваколатларини кенгайтириш мақсадида иш тажрибасини орттириш ва амалий 
тажриба билан назарий билимларни мустаҳкамлаш учун тегишли профилдаги ишни излайди. 
Бироқ, кўпинча, талабаларнинг бандлиги касбий билим ва кўникмаларни шакллантириш усули 
эмас, балки моддий эҳтиёжларни қондириш манбаи бўлиб қолади 
Таълим тизимини ислоҳ қилиш бу муаммони тўлиқ ҳал қилмади. Тадқиқотлар шуни 
кўрсатадики, кўпчилик университетлар амалиётга йўналтирилган таълимни амалга ошириш 
учун ҳақиқий имкониятларга эга эмас. Зарур моддий-техник ва молиявий ресурсларга эга 
бўлган илмий-тадқиқот университетлари ҳам бу муаммони тўлиқ ҳал этмайди. Талабалар 
меҳнат гуруҳлари институти ҳам бу йўналишдаги салоҳиятидан фойдаланмайди. 
Талабалар бандлигини таъминлаш муаммосини назарий ўрганиш, шунингдек, бўлажак 
мутахассислар учун касбий ваколатларни шакллантириш амалиёти шуни кўрсатадики, бу ечим 
иқтисодиётнинг етакчи тармоқлари ичида ишлаб чиқариш ва таълим кластерларини 
шакллантириш, шунингдек, университетларнинг тадқиқот майдончаларидан самарали 
фойдаланиш орқали амалга оширилади. Талабага, бир томондан, амалий тажриба орттириш, 
иккинчи томондан - университет ҳудудидан чиқмасдан, уларнинг моддий эҳтиёжларини 
қондириш имконини берувчи иқтисодий бирликга эга бўлади. 
Олий ўқув юртлари талабаларининг ишга жойлашиши ва уларнинг касбий 
компетентликларини шакллантириш тизими ўртасидаги ўзаро таъсир хусусиятларини аниқлаш 
бош мақсадимиздир.Ушбу мақсадга эришиш қуйидаги вазифаларни ҳал қилишни ўз ичига 
олади:

ижтимоий-иқтисодий мазмундаги талабалар бандлиги тушунчасининг социологик 
талқинини таклиф этиш;

талаба ёшларни иш билан таъминлашнинг муаллифлик моделини мотивацион омил 
асосида асослаш;

талабалар бандлигининг субъектив ва объектив хусусиятларини эмпирик тадқиқ этиш 
кўрсаткичлари ва воситалари тизимини ишлаб чиқиш;

университет битирувчиларининг касбий компетентлигини шакллантиришнинг асосий 
тенденцияларини очиб бериш, ўқув кластерлари доирасида мутахассис ваколатларини 
узлуксиз кенгайтириш схемасини ишлаб чиқиш;
1
“Ёшларга оид давлат сиёсати самарадорлигини ошириш ва Ўзбекистон ёшлар иттифоқи фаолиятини қўллаб-
қувватлаш тўғрисида”ги 2017 йил 5 июлдаги ПФ-5106-сонли Фармон; “Ўзбекистон ёшлар иттифоқи фаолиятини 
такомиллаштиришга доир комплекс чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2017 йил 18 июлдаги ПҚ-3138-сонли Қарор/Lex.uz 

---

335 

бўлажак мутахассисларнинг касбий профилларини шакллантиришда талабалар меҳнат 
гуруҳларининг ўрнини тавсифлаб бериш;

талабаларни иш билан таъминлаш меҳанизмларини такомиллаштириш бўйича муаллифлик 
тавсияларини таклиф этиш.
Хулоса қилиб айтганда, талабалар бандлигини таъминлаш муаммосини ўрганиш 
ижтимоий-маданий, компетентликка асосланган ёндашув бўлиб, инсон капитали назариясининг 
асосий тамойилларидан фойдаланади. Бандлик-моддий ва моддий бўлмаган эҳтиёжларни 
қондириш мақсадида моддий ҳақ олишга қаратилган иқтисодий фаол фаолиятдир. Талаба 
ёшларни иш билан таъминлашнинг асосий омили тирикчилик воситаларига моддий қизиқиш
бўлиб қолмоқда. Меҳнат бозорига эрта кириш оиланинг ижтимоий ва молиявий аҳволига 
боғлиқ. Компетенциялар – шахснинг муайян фаолият соҳасида амалий қўллаш учун зарур 
бўлган билим, кўникма ва малакалари мажмуидир. Шу билан бирга касбий компетенциялар 
шахснинг аниқ касбий вазифаларни ҳал қилиши учун зарур бўлган шахсий, ижтимоий, касбий 
ва бошқа хислатлар мажмуини англатади. Шахснинг касбий компетенцияси ўқитиш жараёнида 
ва амалий фаолият доирасида шаклланади. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ҳозирги замон касб-
ҳунар таълими тизимининг асосий муаммоси бўлажак мутахассиснинг амалиёт ва назарий 
тайёргарлиги ўртасидаги заиф алоқадир.