Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

Литература: 
1.
Вызго-Иванова И. Симфоническое творчество композиторов Средней Азии и Казахстана 
(1917-1967). Москва: «Советский композитор», 1974. – 160с. 
2.
Кадырова. Н. Тематизм и форма в симфонической музыке Узбекистана. -Ташкент: «Фан», 
1989. – 144с. 
3.
Беков О. Фактурные особенности узбекской монодической музыки и их отражение в 
симфонической музыке композиторов Узбекистана. Автореферат диссертации на 
соискание ученой степени кандидата искусствоведения. -Ташкент: 1987. – 23с. 
4.
Давыдова Т. Инвариант классической симфонии и его национальные «варианты» в музыке 
ХХ века. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата 
искусствоведения. -Ташкент: 2005. - 22с. 
ЎЗБЕКИСТОН МАҲОБАТЛИ ВА ДАСТГОҲЛИ ҲАЙКАЛТАРОШЛИГИДА
АЁЛЛАР ОБРАЗИ 
Э.А.Асқарова 
Камолиддин Беҳзод номидаги Миллий рассомлик ва дизайн институти таянч докторанти.
[e-mail] 
Маълумки, у ёки бу санъат асарининг яратилишида давр талаби, замон тенденциялари 
ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Демак, санъатнинг пайдо бўлиши, аввало давр жамиятига, 
кейин эса субъектга, яъни санъаткорга боғлиқ. “Санъаткорнинг ижодий тафаккури, фантазияси 
замирида унинг реал ҳаётдан олган таъсуротлари билан, кузатишлари ётади” ёки бошқача 
қилиб айтганда, санъат асарига давр ўз “муҳри”ни босади. Зеро, ижоднинг ўзи ҳам ҳаётни 
ўрганишдан, инсон характери ва психологияси энг ёрқин намоён бўладиган зиддиятли, 
драматик воқеа ҳодисаларни кузатишдан бошланади. 
Ҳайкаларошлик инсоният тарихий тараққиётининг барча даврларида шаклланиб 
ривожланган. Айни пайтга келиб ҳайкаларошлик санъатининг турли жанрлари намунаси 
дунёнинг турли мамлакатларида мавжуд бўлиб, янада ривожланиб бориши билан бир қаторда, 
аёл образи доминант вазифасини ўтамоқда. 
Алоҳида таъкидлаш лозимки, кейинги йилларида ҳайкалтарошлар эркин мавзуда ижод 
қилиб, “она”, “аёл” образлари орқали оила мавзусини талқин қилишга ҳаракат уринганлар. 
Масалан Тўлаган Тошхўжаевнинг охирги йиллардаги ижодида “Оналик”, “Тонг”, “Тана” каби 
ҳайкайтрошлик асарлари жуда машҳур. Шу ўринда “Оналик” номли пластик ишида образнинг 
руҳий оламини чуқурроқ хис этишга интилгани сезилади. Тиззасида боласини ўйнатаётган 
аёлнинг ҳаракатлари жозибадор ва беғуборлиги билан ажралиб турибди. Ижодкор тошнинг 
табиий шаклидан чиқиб кетмаган ҳолда ўз ғоясини амалга ошира олган.
Шунингдек Азамат Ҳотамовнинг “Она” ҳайкали ҳам кишида катта таъсурот уйғотади. 
Бугунги кунда ҳайкалтарошлик бошқа санъат турларидан ўзининг алоҳида жиҳатлари билан 
ажралиб туради. Ушбу она образида экспрессивлик, хом ашёга бўлган муносабат, шунингдек, 
образ руҳий оламининг шакл билан уйғунлашуви кузатилади. Ҳайкалтарош аёл қомати, унинг 
пластикаси, нозик ҳаракатлари, ибо-ҳаёсини шунчалар маҳорат билан ишлаганки, 
томошабинни фикрлашга мажбурлайди.
Таниқли ва иқтидоли вакилларидан бири Қорақалпоғистонлик ҳайкалтарош Жулдасбек 
Қуттумуродовнинг “Аёл боши” номли ихчамгина ёғоч ҳайкалчасида персонажнинг осойишта 
1
Там же. -С. 132. 

---

173 
ва босиқ ҳолатда тасвирланганлиги ўзига хосдир. Улар томошабинни суҳбатга чорламай, балки 
ўз ҳолатини англашга ундайди. Унинг асарларида аёллик ва оналик гўзаллиги куйланади. 
Ижодкорнинг яна бир муваффақиятли ҳайкалларидан бири “Анахита” номли асари. Ушбу 
ҳайкал санъатшунослар томонидан юксак баҳоланган. Бу ҳайкалда ижодкор аёл юзининг нозик 
ва силлиқлиги, бўйнидаги тақинчоқлари, қулоғидаги йўл-йўл ҳалқанинг либос шаклини 
эслатувчи кўринишини табиий ифода этишга эришган. Эгнидаги либоснинг халқа сифат 
шаклида гўё тўлқин хосил қилиши, сувнинг тўлиб-тошишига қиёслаш мумкин. Ижодкор 
Анахита тимсолини қош кўзлари ўзига ярашган, соҳибжамол замонавий Қорақалпоқ қизида 
кўради. Ҳайкалтарошни аёл образи куйчиси десак, муболаға бўлмайди.
Жулдасбек Қуттумуродовнинг аёл образига бағишланган яна бир ҳайкали бу “Амударё 
илоҳаси”дир. Кутилмаган композицион ечимга эга бу асарда асосий эътибор илоҳанинг бош 
кўринишини акс эттиришга қаратилган. Бунинг учун дарахтнинг илдизи бошланадиган 
қисмидан усталик билан фойдаланилган. Илдизларнинг бир-бирига туташиб турган қисми 
тартибга келтирилиб, гўё сочлари шамолда ҳилпираб ҳар томонга ёйилган, барчага бирдек 
ғамхўр, фариштасифат соҳибжамол томошабинга тик қараб тургандек. Асосий ҳолат илоҳанинг 
юз тузилишида намоён бўлади. У кўзини бир оз юмган ҳолда юз ва лабларида енгилгина илиқ 
табассум ушлаётгандек таъсурот қолдиради. Илоҳанинг тўзиган жингалак сочлари гўё 
тўлқинланиб оқаётган жўшқин дарё образини эслатади.
Истиқлол йиллари маҳобатли ҳайкалтарошлик ижодида миллий ва маънавий тикланиш, 
янгиланиш жараёнлари бўй кўрсатди. Ниҳоятда нозик ва мураккаб, ҳар бир унсур, ҳатто энг 
майда бўлиб кўринган масала ҳам жиддий ечим талаб этадиган, ушбу соҳада яратилажак ҳар 
бир ҳайкалга, энг аввало, теран фалсафий-ҳаётий маъно бериш, унда миллий ғоя 
тамойилларини намоён этиш масаласи ғоят муҳим устувор вазифага айланди.
Бу борада, Ўзбекистон маҳобатли ҳайкалтарошлигида ўзининг бадиий маҳорати билан 
ажралиб турадиган ҳайкалтарош Илҳом Жабборов, Ўзбекистон халқ рассоми Равшан 
Миртожиевлар ижодида янгича ечимлар ва ғоявий-бадиий уйғунлик салоҳияти мавжуд.
Жумладан, Мустақиллик майдонидаги “Она” сиймосига эътибор қаратадиган бўлсак, 
ҳам ғоявий, ҳам композицион жиҳатдан мажмуага мослаштирилганига гувоҳ бўламиз. Ўзбек 
аёлининг умумий идеали мужассамлашган она ҳайкалининг узун кўйлаги эткалари такрорий 
ритмлар билан бурмаланган, бошидаги рўмоли ушбу бурмаларга қарши қўйилган. У 
тиззасидаги фарзандига меҳр билан қараб турибди. Ҳайкалтарош томонидан ўзбек аёлининг 
боласига чексиз меҳри, жўшқин муҳаббатини тараннум этган бу ноёб санъат асар томошабинга 
кўтаринки кайфият бахш этади. Шу ўринда фарзанди ҳам онасининг бағрида тинч ва осуда 
ўтиргани, боланинг ҳам онага меҳри баланд эканлигидан далолат беради. Бу эса она ватаннинг 
бағрида фарзандлари мана шундай ҳимоя ва осудаликда эканлигини ифодалайди. Шу қаторда 
А.Ҳатамов, Т.Тожихўжаев, Д.Рўзибоевлар ҳам ўз ижодларида оналик ва аёлликнинг ўзбекона 
ибосини улуғлаганликларига гувоҳ бўламиз. Ушбу машҳур ҳайкалтарошларнинг ноёб санъат 
асарлари шаҳар тароватини таъминлаш билан бирга минглаб томошабинлар қалбида миллий 
ифтиҳор туйғусини уйғотиб, онага, ватанга бўлган муҳаббатларини оширади.
Хулоса ўрнида шуни эътироф этишимиз лозимки, Ўзбекистон маҳобатли ва дастгоҳли 
ҳайкалтарошлик санъати ривожида аёллар образи бир қатор ижодкорларнинг асарларида гўзал 
ифодасини топиб, унинг ривожини қувватлади. Ўзбекистон дастгоҳли ҳайкалтарошлигида аёл 
мавзусининг тасвирланиши мураккаб композицияларни яратиш имконияти чекланганлиги 
боис, мавзу аёллар образи орқали очиб берилди. Ушбу мавзули ҳайкалтарошлик гарчан
анъанавий хусусиятини сақлаб турган бўлсада, айрим жиҳатдан янги ёндашувларни ҳам намоён 
этди.