Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

КОМИЛ ДЕВОНИЙНИНГ ХОРАЗМ МУСИҚА САНЪАТИНИ 
РИВОЖЛАНТИРИШГА ҚЎШГАН ҲИССАСИ 
 
Собирова Ш.Т., УрДУ Қатағон қурбонлари
хотираси музейи экскурсоводи 
 
Халқимизнинг кўп асрлик тарихига назар солсак, давлатимизнинг бугунги ва 
келажак авлодлари учун илм-фан, адабиѐт ва санъат, меъморчилик ҳамда амалий 
хунармандчиликнинг барча соҳаларида беқиѐс мерос қолдириб кетганлигига гувох 
бўламиз. Асрлар давомида шаклланган бундай улкан маданий меросни ўрганиш, уни 
асраб-авайлаш ва келажак авлодлар ҳам ундан баҳраманд бўлиши учун замин яратиш 
барчамизнинг бурчимиздир. Бизнинг жаннатмакон ватанимиз кўп йиллик ―кишан‖лардан 
озод бўлиб, қадриятларимиз қад ростлаѐтган бугунги фаровон кунларда буларнинг 
барчаси жуда катта аҳамиятгаэгадир.Шу нуқтаи назардан олиб қарайдиган бўлсак, 
бугунги кунга келиб оддий халқ ичидан чиқиб, ўзбек илм-фани, санъати ва адабиѐтига 
улкан ҳисса қўшган минглаб буюк ватандошларимизнинг номлари, уларнинг қилган 
ишлари, яратган асарлари тикланмоқда.ХIХ аср охири ХХ асрнинг биринчи ярмида 
халқимизнинг,хусусан кўҳна Хоразм воҳасининг нафис санъати, кўп қиррали жўшқин ва 
ҳазин адабиѐтинингривожланишига катта ҳисса қўшган, ўз иши ва вазифалари билан халқ 
хизматида бўлган моҳир мусиқачи ва наққошлардан бири хофиз Комил Девоний 
ҳисобланади. 
Муҳаммад Комил мулло Исмоил ўғли (Девоний) 1887 йилда Хиванинг Сангар 
қишлоғида хунарманд-муҳркан ва моҳир тўп қуювчи қуролсоз Муҳаммад Паноҳнинг 
иккинчи ўғли мулло Исмоил Паноҳ оиласида дунѐга келган. Унинг отаси муҳркан (муҳр 
ўювчи) наққош ва мусиқачи, адабиѐтни жону-дилидан севган инсон бўлган. 
Комилжонѐшлигидан шундай ҳунарманд, санъаткор оиланинг тарбиясини олиб вояга 
етади. Тақдирнингишини кўрингки ҳали вояга етмаган ѐш Комилжон 13 ѐшида отасидан 
етим бўлиб қолади. Бундай жудоликдан кейинунинг тарбияси билан кўпроқ амакиси 
Худойберган Муҳркан шуғиллади ва ўз панохига олади. 
Ёш Комилжон дастлабки маълумотни ўз оиласида, кейинроқ эса Хивадаги Арабхон 
мадрасасида олади. Бу ерда унга ўз замонасининг таниқли ва етук шоирларидан бири, 
ўткир сўз устаси, моҳир каллиграф ва обрўли мударрис Юсуф Ҳожи Доий устозлик 
қилади. У ѐш Комилжондаги истеъдодни сезгач, унга катта эътибор беради ва келажакда 
серқирра санъаткор бўлиб етишишига катта ҳисса қўшган устозларидан бири бўлади. Ана 
шундай муҳит оламида тарбияланган Комил Девоний кўп ўтмай шеърият ва каллиграфия 
(ҳуснихат) соҳасидаги санъати билан эл-юрт орасида шуҳрат қозонади. Ўша даврларда 
юксак мартабага эга бўлган кўп қиррали истеъдод эгасининг нафақат адабиѐт ва мусиқа, 
балки халк амалий санъатининг турли соҳаларида ижод қилганлигини ҳам кўришимиз 
мумкун. Комил Девоний, айниқса, ХIХ аср охири ХХ асрнинг биринчи ярмида Хоразмда 
юксак даражада ривожланган нақш чизиш санъатинингмоҳир наққошлардан бири 
сифатида эътироф этилади. У яратган хар бир нақш композицияси ўз тузилиши ва 
мазмунга эгалиги билан бошқа наққошлик усталари ишларидан ажралиб турган.Комил 
Девоний наққошлик санъатидаги ўзи яратган нақш композицияларида умум ўзбек миллий 
наққошлик санъати анъаналарига содиқ қолган ҳолда унга Хива нақш мактаби услубининг 

---

153 
янги қирраларини сингдиришга эриша олган. Унинг ѐғоч ўймакорлик, ганчкорлик ва 
кандакорликда иншоотларнинг бош бўлаги, устунлар ва бошқа турли хилдаги буюмларга 
нақшлар чизганлиги ҳамда ҳунармандларга ўргатганлигиҳақида жуда кўплаб мисоллар 
келтириш мумкун. Ёш Комилжоннинг мана шундай меҳнаткашлиги ва интилувчанлиги 
Хива хони Раҳим Баҳодирхон II Ферузнинг эътиборига тушади ва ѐшлигидан хон 
саройидаги девон ишларига жалб қилинади. Саройдаги девон ишларида кўп йиллар 
фаолият кўрсатади. Хоразм вилояти хотира китобида Комил Девоний тўғрисида:―Комил 
Девоний ѐшлигидан иқтидорли шоир, закий мусиқашунос, танбур, дутор ва ғижжак 
асбобларининг моҳир ижрочиси, ҳуснкор наққош, муҳркан, қуролсоз, заргар, мусиқий 
асбоблар ясайдиган уста бўлиб элга танилганлиги, 18 йошида хоннинг ижозати билан 
―Девони Девоний‖ номли шеърлар тўплами тошбосмада нашр қилинганлиги‖ тўғрисида 
маълумотлар келтирилган
1
.Девоний яратган ғазаллар, шеърлар халқ орасида катта 
эътибор қозонган. Лекин афсуски СССРнинг машьум қатағон сиѐсати уни ҳам четлаб 
ўтмади. ХХ асрнинг 20-йилларидан Девоний таьқиб остига олинади, суд қилиниб адоқсиз 
қийноқларга солинади. Виждонли, ор номуси кучли шоир бундай иснод ва ноҳақ 
азоблардан қийналганидан ўз ватанини ташлаб Тошҳовузгақариндошлари олдига кўчиб 
кетишга мажбур бўлади. Лекин бу билан у ижоддан тўхтамайди. 1930-йилларнинг бошига 
келиб миллий адабиѐт ва мусиқага бироз ижобий эътибор қаратила бошлангани, ва оилада 
узоқ йиллар давомида орзиқиб кутилган фарзанд туғилганлиги муносабати билан шоир 
оиласини олиб она ватани Хивага қайтиб келади. Мана шундай ҳаѐт қувончларидан 
илҳомланган санъаткор бор куч-ғайратини олдингиданда мукаммал асарлар яратишга 
бағишлайди. Айни шу даврларгакелиб матбуотда Танбур чизғилари хусусида 
хушхабарлар эълон қилина бошлангани ва бу даврининг пешқадам маърифатчилари 
Танбур чизғиларига катта умид боғлаб, уни бутун мусиқий таълим тизимига жорий этиш 
масаласини ўртага ташлаган бўлиб, Ҳамза, Ғулом Зафарий, Чўлпон, Фитрат каби 
маърифатпарварлар Хоразм нотаси (Танбур чизғилари)ни тарихий ва назарий 
тамойилларини ўрганиш ва уни илмий доирада тарқатиш йўл-йўриқлари устида 
изланаѐтган эдилар
174
.Бундай эзгу ишларни чуқур ҳис қилган Комил Девоний ўзининг 
маслакдошлари Худойберган Муҳркан ва Муҳаммад Расул Мирзо бошлаб берган Танбур 
чизғилари таълимини янги замон шароитларида кенгроқ ўрганиш, ҳаѐтга жалб этиш 
устида бош қотиради, ваХоразм дутор мақомларини қоғозга тушуришга бел 
боғлайди.Комил Девоний Хоразм Танбур ва Дутор мақомларини бир бутун китоб ҳолида 
мукаммал нусха қилиб ишлаган. У яратган китобда жами 97 та ашула мавжуд 
бўлибшундан 70 таси танбур мақомлари, 27 таси эса дутор мақомларига тегишлидир. 
Бугунги кунга келиб у яратганХоразм танбур ва дутор мақомларини ўз ичига олувчи бу 
нота нусхаси мақомларнинг тарихи ҳамда амалиѐтини ўрганишда бебаҳо манба бўлиб 
хизмат қилмоқда. Бундан ташқари моҳир созанда бошқа мақом мактаблари йўналишлари 
ва мақом йўлларини ҳам жуда яхши ўзлаштиргани ана шундай мукаммал китоб яратишга 
ѐрдам беради.1935 йилга келибТанбур чизғилари иши маълум меъѐрга етганда Комил 
Девоний Хоразм адабиѐти тарихини ѐзиш учун Тошкентга чақирилади. Ўз даврининг 
кўзга кўринган шоир ва адабиѐт билимдонларидан бири бўлиб улгурган Девоний бундай 
масъулиятли вазифани шараф билан бажаришга бел боғлайди. Аммо илм ва ижодга ташна 
174
Хоразм вилояти хотира китоби. 2019-й. 128 б. 
2
Икромов И. Ер юзижурнали. 1928-й. 

---

154 
ҳофизнинг қувончи узоққа бормайди. 1937 йилнинг кузида ѐлғон бўҳтон ва айбловлар 
билан хибсга олинади.Буюк санъат ахлининг ѐрқин вакили Комил Девоний хам бошқа 
кўплаб зиѐли ва маърифатпарвар дўстлари қаторида қатағон қурбонига айланади. У 1938 
йил10 феврал куни учлик(тройка) қарори билан қатлга ҳукм қилинади. Лекин қамоқдаги 
адоқсиз қийноқлар, рухий азоб-уқубатлар натижасида қатлижросидан бир неча кун 
аввалроқ (5-май куни) юрак ҳуружидан вафот этади. 
Буюк истеъдод сохиби, шоир ва ҳофиз, қўли гул наққошнинг ҳаѐти ана шундай 
айанчли якун топади. Комил Девоний адабиѐт ва мусиқа соҳасида жуда катта бир мерос 
қолдирдики, бугунги кунда ҳам унинг кўплаб шеърлари халқ оғзидан тушмай, ҳофиз ва 
санъаткорлар қўшиқларида, мусиқий дастурларида баралла яшаб келмоқда. 2018 йилда 
Хоразм вилоятида ташкил этилган Қатағон қурбонлари хотираси музейининг ―Совет 
давлати қатағон сиѐсатининг бошланиши (1929-1936)‖ бўлими ва музей фондидаКомил 
Девоний хотирасини абадийлаштиришга оид бир қатор ишлар амалга оширилган.Унинг 
авлодларихусусан ѐлғиз фарзанди Ҳамза ота Комилов бугун ўз обрў этиборига эга 
нафақадаги нуронийларимиздан бири бўлиб, биз ўтган ѐзда Ҳамза ота хонадонида бўлиб, 
сухбатлашганимизда Ҳамза ота отаси Комил Девоний ҳақида ―Отам ҳам бобом каби 
моҳир созанда ва ҳунарманд бўлган. Лекин у илимли, зиѐли, халқпарвар бўлганидан 
руслар назарига тушиб, кўп бўҳтонлар билан қамоққа олиниб кўп қийинчиликлар кўрган. 
Отам олдин Хивадаги қамоқхонада ѐтаган. Кўп азоб ва бўхтонлар қилинганидан номус 
қилиб Хивани ташлаб кетган. Кейинроқ сал вақт ўтиб Тошкентда яна камоққа олинган, 
отам қамалганда онам, аммамларборишган лекин уларга кўрсатишмаган. Мен жуда 
кичкина бўлганман, биз отамни кейин кўрмаганмиз. Отам жуда илимли инсон бўлганидан 
Феруз хон давридан саройда хизматда бўлган, у кўп тилларда ғазал, шеърлар ѐзган. Ҳозир 
катта ўғлим яшаѐтган уйни отам ўзлари яратганенг бежирим ва нозик наққошлик 
базаклари биланқуриб безаганлар. Менинг исмимни ҳам енг яқин дўстининг хотирасига 
атаб қўйган эканлар‖ дея хотирлайдилар. Комил Девонийнинг XIX асрга оидўзи ишлатган 
қадимги скрипкаси бор бўлиб, ҳозир у Ҳамза отанинг ҳонадонида сақланади. Ҳамза ота 
Хивада оиласи, яқинлари ардоғида халқимизнинг наъмунали ва ибратли оилаларидан 
бири хисобланади. ХХ асрнинг машьум қатағон сиѐсати Комил Девоний каби жуда 
кўплаб илимли, зиѐли, халқпарвар инсонларининг бошига етди. Лекин бугунги нурафшон 
кунларга калиб ҳақиқат барибир ҳақли равишда қарор топиб ота боболаримиз номи 
оқланиб, уларнинг илм ва маърифатга қўшган хиссаларини халқимиз қаторида бутун дунѐ 
тан олмоқда. Биз ѐшлар ўз боболаримизга муносиб авлод бўлишимиз йўлида уларнинг 
буюк хизматлари ѐтади.