Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

 
2.1.3.Бевосита микроматн билан алоқаланган парантезалар 
 
Парантезалар микроматннинг мазмуний талабига кўра турли 
структурал шаклларда бўлиши ва матн таркибида ўринлашиши мумкин.  
Тузилиши жиҳатидан содда гап қолипидаги парантезалар констекстда 
келтирилаѐтган микроматнга изоҳ ва қўшимча маълумот бериш мақсадида
қўлланади: “Китоб ўқигин, ҳа-а, ўқийвер, ѐғи чиқади. Отангни бекитиб 
қўйган ғазнаси бор! Қайнаб чиқяпти. Сени ўйлантиради, бола-чақанг билан 
қўшиб боқади! Тур ўрнингдан, қулупнайни чопиқ қил! Эртага бозорга опчиқиб 
сотсанг, куниннгга шу ярайди!” (Отасининг асаби чатоқ эди.) (Ў.Ҳошимов, 
“Ҳуркитилган туш” ҳикояси).  
Қўшма гап шаклидаги парантезалар ҳам микроматн билан мазмуний 
алоқаланиши, яхлитланиши мумкин: Қанча мол сўйилди, қанча қимиз ичилди, 
қанчалаб қашқарча ноз-неъматлар берилди, саноғига етиб бўлмасди. 
Бойнинг ўғиллари гердайиб юришарди: ахир отадан битмас-туганмас мерос 
қолганлигини, фарзандлар отасини қандай ҳурматлаб, унинг хотирасини 
қандай эъзозлашларини одамлар кўриб қўйсин-да. . . (Э бўтам, одамлар ақл 
ўрнига бойликни кўз-кўз қилишса, бу қандай ярамаслик.) (Ч.Айтматов, “Оқ 
кема” қиссаси). Бойнинг мақтанчоқ ўғиллари бошқаларни лол қолдиришни, 
шуҳратлари оламга ѐйилишини орзу қилишди. Яна бунинг устига мангу 
уйқуга кетган шавкатли оталари Шохдор она буғи авлодидан эканлигини 

---

- 92 - 
92 
ҳамма билиши учун унинг қабрига буғи шохини ўрнатишни ўйлаб топишди. 
(Э бўтам, қадимги одамлардан қолган гап бор: бойлик такаббурликни, 
такаббурлик эса – телбаликни туғдиради) (Ч.Айтматов, “Оқ кема” қиссаси).
Микроматн қолипидаги парантезанинг асосий микроматн билан 
алоқаланиши ҳам муаллифнинг кўзда тутган бадиий мақсадларининг 
ифодаланишида муҳим омил ҳисобланади. И.Тошалиев микроматн 
қолипидаги парантезаларни “мураккаб киритмалар” деб номлайди.
134
Биз эса 
“микроматн” атамаси билан аташни маъқул кўрамиз. Микроматн шаклидаги 
парантезаларнинг бадиий нутқ парчасида “бегоналиги” шундай кўриниб 
туради. Улар одатда муаллиф ѐки бошқанинг нутқи тарзида микроматн билан 
алоқаланиб, ҳикоя қилинаѐтган воқеага муносабатни, қўшимча изоҳни 
билдириши мумкин: Чийдухоба асли яхши нарса-ю, чиллак ўйнагандами, 
копток тепгандами, бир думаласанг, ора-орасига лой кириб кетиши ѐмон. Уч 
кунда бир ювавериб, онамнинг эси кетади. (Худди шу чийбахмал замонлар 
ўтиши билан бутун Европага мода бўлишини дадам хаѐлига ҳам 
келтирмаган бўлса керак. Унинг бу чийдухоба “камбағалбоп кийим” эди, 
холос) (Ў.Ҳошимов, “Дунѐнинг ишлари” қиссаси). 
Айтиш мумкинки, микроматн билан бевосита алоқаланадиган 
парантезалар, асосан, гап ѐки микроматн шаклида бўлади. Табиийки, сўз ѐки 
сўз бирикмаси шаклидаги парантезанинг микроматн билан алоқаланиши 
микроматндаги структур-композицион ва мазмуний боғланишларнинг ўзига 
хослиги, ҳатто мураккаблигига кўра деярли мумкин бўлмайди.