Темур каби соҳиби замонлар қиличи етмаган ерларни қалам билан олишга Алишерни қодир қилган қудрат шеъриятдир

Maqsuda Ergasheva. Abdulla Oripov she’riyatning o’ziga xos xususiyatlari
Muallif Adib: O'zbek tarixi, adabiyoti va madaniyati
21.03.2017 izoh yo'q
Ashampoo_Snap_2016.11.16_15h39m06s_002_.png21 МАРТ — УСТОЗ АБДУЛЛА ОРИПОВ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Темур каби соҳиби замонлар қиличи етмаган ерларни қалам билан олишга Алишерни қодир қилган қудрат шеъриятдир. Шеъриятни “онажоним” деб улуғлаган ва чиндан ҳам шеъриятга фидойи фарзанд бўлган Абдулла Ориповнинг шеъри кириб келмаган биронта хонадон Ўзбекистонда топилмаса керак.

Мақсуда ЭРГАШЕВА

АБДУЛЛА ОРИПОВ ШЕРИЯТИНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ[1]
088
КИРИШ

0 ages.jpgЎзбек халқи азалдан шоиртабиат халқ, унинг тупроғидан тортиб япроғигача шоирдир. Шунинг учун ҳам у фарзандларига шеърият каби теран, шеърият каби сермаъно, бир-бирига уйқаш исмлар қўяди. У тўй қилса, шодликларини шеърга солиб “ёр-ёр” айтади. Ҳаттоки азада ҳам ҳасратларини шеърга айлантириб бўзлайди.

Темур тиғи етмаган жойни
Қалам билан олди Алишер[2]

деб ёзган ўзбек халқининг севимли фарзанди, шоир Абдулла Орипов.

Темур каби соҳиби замонлар қиличи етмаган ерларни қалам билан олишга Алишерни қодир қилган қудрат шеъриятдир. Шеъриятни “онажоним” деб улуғлаган ва чиндан ҳам шеъриятга фидойи фарзанд бўлган Абдулла Ориповнинг шеъри кириб келмаган биронта хонадон Ўзбекистонда топилмаса керак.

“Ўзбекистоннинг ўзи шоир бир юрт. Абдулла Орипов ўз шеърларини ана шу “устози”га барҳақ ва барҳаёт илҳом манбаи, “асрларнинг кошонасида мангу ёруғ маскан” бўлган она юрти – Ўзбекистонга бағишлайди”[3].

Дарҳақиқат, шоир бу юрт ўзининг шоир ўғлини беҳад севади. Унинг шеърларини ўқийди, ёдлайди. Биз далада колхозчилар тушлик пайти Абдулладан шеър ўқиганларини, бола эмизиб ўтирган аёллар масрур бир хаёл билан тинглаётганини кўрганмиз. Унинг шеърларини тинглаган чоллар, умринг узоқ бўлсин, ўғлим, деб алқаганини эшитганмиз. Олис сафарларга йўл олганда фақат абдулланинг шеърларини ҳамроҳ қилиб олиб кетган шофёрларни, унинг шеърларини қўлидан қўймай юрган қурувчиларни кўрганмиз. Баъзан шундай ҳам бўладики, Тошкентга бориб келган кишилардан унинг соғлигини куйиниб сўрайдилар. Бу ҳақда шоирнинг ўзи ҳам ҳақли равишда фахрланиб ёзади:

Бизни писанд қилганларга минг бора қуллуқ…

Пахтакорлар ва ишчилар писанд қилдилар,
Зиёлилар, юмушчилар писанд қилдилар,
Студентлар, тўқувчилар писанд қилдилар,
Мактабдаги ўқувчилар писанд қилдилар,
Бизни писанд қилганларга минг бора қуллуқ[4]

Халқнинг ўз шоирига бўлган бу муҳаббати Абдулла Орипов ўзи орзу қилганидек “бизники” бўлиб қолганини билдиради:

Кошкийди аҳли юрт туриб тепамда
— У бизники эди- десалар[5]

-деб ёзган шоир ўша олис йиллар ортидаги “Митти юлдуз” тўпламидан бошлаб халқнинг ўзиники бўлиб қолган.

Маълумки, Абдулла Орипов ижоди деярли барча мунаққидларимиз эътиборини тортган. Биз мазкур тадқиқотда шоирнинг “Онажон”, “Митти юлдуз”, “Руҳим”, “Нажот қалъаси”, “Сурат ва сийрат”, “Йиллар армони” каби китоблари билан танишиб, айрим шеърлари устида фикр юритдик. Шунингдек, Абдулла Орипов ижоди хусусида баҳс юритган таниқли мунаққидларнинг мақолаларини ўргандик.
Салоҳиддин Мамажонов, Маҳкам Маҳмудовнинг шеърият ҳақидаги фикрлари, Матёқуб Қўшжоновнинг Абдулла Орипов ижодига бағишланган “Онажоним шеърият” деб номланган рисоласи, Норбой Худойбергановнинг “Эҳтирос тўлқинлари” китобидаги шоир шеърларига мунаққид муносабати, шунингдек, Н. Раҳимжонов каби танқидчилар фикрини ўргандик.

Юқорида айтилган манбааларга суяниб, Абдулла Орипов шеъриятининг ўзига хос хусусиятлари юзасидан ўз фикрларимизни баён этишга ҳаракат қилдик.

ШОИР –ХАЛҚ ҚАЛБИНИНГ ТАРЖИМОНИ

Шоирнинг халққа, халқнинг эса шоирга бу қадар дилдош ва сирдош қилган шоир фазилатлари, ўзига хос хусусиятлари нимада экан?

“Абдулла қайси бир темага қўл урмасин, нима ҳақда шеър ёзмасин, унинг кўзи олдида Улуғ Ватан туради, ўша улуғ Ватаннинг фарзанди сифатида қўлига қалам олади. Шу сабабдан унинг шеърлари доим ҳаётбахш, пафоси баланд, овози дадил, руҳи тетик”[6], деб ёзади Матёқуб Қўшжонов.

Абдулла Орипов шеъриятининг ўзига хос томонлари ҳақида сўз юритилар экан, унинг шеърларини халққа манзур қилган хусусиятларидан бири унинг халқчиллигида, халқ тилида ёзилганлигидадир.

Шоир ўз қалбини халқ қалбига таржима қилади, таржима учун эса шубҳасиз сўз керак. Бу сўз эса халқнинг ўз сўзи бўлмоғи лозим. Тўғри, ҳамма шоир ҳам ўз она тилида шеър ёзади. Лекин айрим йўналишдаги шоирлар борки, ўзбек тилида ўзбекча бўлмаган шеърлар ёзадилар. Уларнинг шеърини оддий халқ тушунмайди. Уларнинг лирик қаҳрамони бутун дунёга, ХХ асрга қарата фалсафа сўқийди. Бундай “муаллақ гаплардан” тўйган шоирнинг ўзи ҳам шундай ёзади:

Иқбол деб беҳуда чекасан ёҳу,

Оҳинг бу – фолбиннинг даракларидир.
Асрим, асрим дейсан асринг нима у?!
У — тўзғоқ календарь варақларидир[7].

Шоир бу шеърида ҳавойи гаплардан кўра ёнгинангда турган инсоннинг орзуларига ошно, дардларига ҳамдард бўлишга чақиради. Юқорида келтирилган шеърдаги қуйидаги мисралар буни яққол тасдиқлайди:

Инсон деб фалакка ҳайқирмоқ нега,
Инсон ёнингдаку, у менинг қўшним[8].

Ахир, пахтакор-пахтакор” деб сийқа ном билан сийланган колхозчининг, ишчининг, механизаторнинг ҳам қалби бор, уларга ҳам маънавий ризқу рўз – шеърият керак.

Халққа тушунарсиз, ўта донишмандлик даъвосида, турли хил экспериментлар шаклида ёзилаётган шеърлар тўлиб-тошиб ётар экан, кўпчилик ҳамиша Абдулла Орипов шеърларини соғиниб, Эркин Воҳидовга кўз тутиб, Омон Матжонни излаб юрса ҳеч ажаб эмас.

Абдулла Орипов ёшлар билан бўлган бир суҳбатда шундай дейди: “Ўзбек тилида эшакни эшак дейилади, лекин баъзи шоирлар эшакни эшак дейишдан ор қилади”[9].

Ҳа, шоир халқ сўзи билан халқ қалбини куйлайди, куйлаганда дилрабо оҳанг билан, ёниб, ўртаниб куйлайди.

Кулма, кулма, нега куласан,

Хижолат чекканнинг ҳолига.
Нега қўл узатдинг бир камбағалнинг
Ўғрилардан қолган молига[10].

“Ўғрилардан қолган мол” – халқ тилидаги оддий ибора, лекин шоир тилига кўчганда бу ибора инсон қалбининг тафаккур ривожланиб боргани сайин камёбланиб бораётган эзгу туйғулари эканлигини шундай таъсирча ифодалайдики, энг бесавод одамнинг ҳам қалби титрайди.

Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон Ватаним маним[11].

Шоир куйлаган бу “алам” – халқнинг буюк армони, дарди, ғурури эканлигини халқ қалбига таржима қилган. Бу мисраларни ўқиган ҳар бир шеърхон бу “Алам”ни ўз қалбига туяди. Таажжубки, бу “алам”дан кўкси тоғдек кўтарилади.

Абдулла Орипов шеъриятининг ўзига хослиги шундаки, у беҳад ўзига хос шоир. У севса, ёниб, ўртаниб севади, агар нафратланса, севгиси даражасидаги кучли дард, армон билан нафратланади. Унда ҳеч қачон оралиқ ҳолат бўлмайди.

Мен шоирман, истасангиз шу,

Ўзимники эрур шу созим.
Бировлардан олмадим туйғу,
Ўзгага ҳам бермам овозим[12].

Бу – ўзлигини англаган ўзбекнинг ўктам овози. Айни пайтда “мижғов ва паст” гаплардан зада бўлган шоир қалбининг нидоси.

“Созим” шеъри шоирнинг энг ёниқ, фикрчан ва курашчан шеърияти намунаси. Лекин танқидчи Норбой Худойберганов мазкур шеърни “Бироз умумийроқ шеър бўлиб, унда конкрет мазмун чуқур ёритилмаган. Борди-ю зикр этилмоқчи бўлган фикр жонли, ҳаётий ва ҳаққоний лирик қаҳрамон характерига сингдирилиб, едирилиб юборилганда эди, шеърнинг таъсир кучи янада ортарди”[13]- деб маслаҳат беради. Ахир, бу шеърда лирик қаҳрамон шоирнинг ўзи-ку, ахир у “жонли, ҳаётий ва ҳаққоний” эмасми? Бу шеърнинг ўзи бутунлигича танқидчи эътирозларига раддиядир.

Н. Худойберганов Абдулла Ориповнинг садоқат гимнига айланиб кетган «Аёл» шеърига ҳам нотўғри муносабат билдирган. “Бахт ва муҳаббат йўлида” номли мақоласида “Фидойилик, ўлган одам учун бахтни қурбон қилиш ғ бу, аскетизм ва фатализмнинг кўринишларидан биридир. Бундай ҳолат ҳар қандай шароитда ҳам кишини тушкунликка, таркидунёчиликка олиб боради”[14] – деб ёзади ва фикрини давом эттириб, Абдулла Ориповнинг “Аёл” шеърини мисол кел[15]тиради. “Абдулла Орипов ўзининг “Аёл” шеърида бева қолган аёлларни улуғлаб, ўзларини “Минг битта бозордан олиб, минг битта бозорга соладиган” бузуқ хотин қизларга қарата:

Шу содиқ бевага саждалар қилинг,
Шу содиқ бевага айланг эҳтиром, – дейди.

Буни қандай изоҳлаш мумкин? Аввало шуки, енгил табиатлихотинлар беваларга сиғинмайди, уларга бош эгмайди. Негаки, улар беваликни таркидунёчилик билан баравар деб тушунишади. Бинобарин, ҳалигидай енгил табиатли аёлларга нисбатан бева қолган хотинларни эмас, балк кўз ўнгида турмуш кечираётган садоқатли эр-хотинларни намуна қилиб кўрсатилса яхши бўларди”. Танқидчи: “Аза умрбод давом этиши мумкин эмас, наҳотки, ёридан ажраганларнинг ҳаммаси бир умрга тарки дунё қилиши керак бўлса?” – дея ажабланиб, “Аёл” шеъридаги сингари аёлларни эса истисно ҳолатларга йўяди.

Юқорида келтирилган мунаққид фикрларига бизнинг эътирозларимиз бор. Биринчидан, фидойилик ҳеч қачон таркидунёчиликка олиб бормайди. Агар ёридан ажралганларнинг ҳаммаси бир умрга ёрига содиқ қолмоқ учун бева ўтсалар ҳам, дунё бундан ҳеч қандай зиён кўрмасди, балки бевафо, бетутруқлар жабридан руҳи мажруҳ, қалби хаста бўлаётганлар, “садоқат сатридан нолиб, надомат комида қолган” аёллар айби билан дунёга келиб, тирик етим бўлаётган болалар камаяр эди, қўйинг-чи, дунёмиз маънавий жиҳатдан покланар эди.

Иккинчидан эса, танноз аёллар беваларга сажда қилмас экан, ўша намунали эр-хотинлардан ҳам ўрнак олмайди. Агар шоир шеърини мунаққид айтгандек ёзса, у ҳолда “Аёл” шери аёлга қасида эмас, аёлга насиҳат бўлиб қоларди. Умуман, садоқатли эр-хотинларни намуна қилиб кўрсатиш шоирнинг иши эмас, балки маҳалла комитетларининг иши эмасми?

Мунаққид Абдулла Ориповнинг “Ўйларим”, “Баҳор”, “Альбомга”, “Темир одам”, “Мен нечун севаман Ўзбекистонни” каби шеърларини бунисида ундоқ демоқчи, бунисида бундоқ демоқчи деб, ҳадеб уқтираверади. Агар танқидчининг вазифаси ўқувчига шеърнинг мазмунини тушунтириб бериш эмас-ку!

Айниқса, Абдулла Орипов каби шоирнинг шеърлари ҳамма учун бирдек тушунарли эмасми! Бизнингча, мунаққид шоирнинг саънатини, шеърнинг таъсир доирасини инсон руҳининг қайси билгисиз нуқталарига дахлдорлигини шеъхонга етказиши керак.

Н. Худойберганов Абдулла Орипов шеърларининг “айрим нуқсонлари” ҳақида бош қотириб, шундай дейди: “Абдулла Ориповнинг айрим шеърларида мантиқий изчиллик етишмайди, фикрни яланғоч ифодалаш устун туради, поэтик манзаралар яратиш ўрнига насиҳатбозликка берилиш ҳолатлари учрайди”[16]- дейди.

Агар шоир шеърларида поэтик манзаралар бўлмаса, бирон бир шеърида насиҳатбозликка берилган бўлса, шеърхон Абдуллани бу қадар севмас эди.

РАНГИН ТУЙҒУЛАР МУСАВВИРИ

Поэтик манзаралар яратиш, табиат манзараларини инсон туйғуларига йўғириб тасвирлаш Абдулла Орипов шеъриятининг яна бир ўзига хос, такрорланмас қирраларидан ҳисобланади. У шу қадар ажойиб, бетакрор манзаралар яратадики, уста рассомлардан ҳам ўткариб юборади.

Аслида шеърият- бу, рангин оламнинг инсон туйғуларига, инсон кечинмаларига йўғрилган тасвиридир. Маълумки, ҳамма воқеа-ҳодисалар замон ва маконда содир бўлади. Ҳатоки, инсон қалбида кечган энг майда туйғулар ҳам.

Кимнингдир кўксига энгашганча гул

Мармар сағанадан ўқиб турар байт[17].

Мазкур мисраларда бир томонда мангу йўқликка кетган инсоннинг мангу макони, иккинчи томонда эса унинг кўксига энгашиб, тириклик қўшиғини куйлаб турган гул тасвири чизилган

Йўқ, шоирлар алдайди бизни,
Баҳор фақат уч ойдир холос[18].

Шоирнинг бу ҳаққоний мисраларидан шеърхон қалбида мангу баҳорлар бошланса ажаб эмас.

Айтгим келди онам, ёнингга,
Юрагимда исмсиз дардлар.
Совуқ хонам, соат “чиқ-чиқ”и,
Ташқарида ҳазонрез боғлар[19].

Агар “совуқ хона”, “соат чиқ-чиқи”, “хазонрез боғлар” тасвири бўлмаса, биз ҳам ўша “исмсиз дард”нинг исмини билолмай қолардик.

Мағлуб баҳодирнинг найзаси мисол
Маъюс эгилади терак учлари.
Барглар соясида ўйнайди беҳол
Уйқудаги қизнинг бедор тушлари[20].

Эгилган терак учларининг маъюслиги, уйқудаги қизнинг бедор тушлари барглар соясида ўйнашининг сурати… Нақадар гўзал тасвир. Бу мисраларни мунаққид эмас, балки бастакоргина (у ҳам шоир даражасидаги соҳир қалб соҳиби бўлсагина) шарҳлаши мумкин.

Фикримизча, “ўзбек онаномаси”да Миртемирдан сўнг ҳеч ким Абдулла Ориповчалик “кўп ва ҳўп” ёзмаган. Абдулла яратган она образи мунису мушфиқ, ўзи айтган аллалар оҳангидек инсон қалбини эзгуликка чорловчи онадир.

У кун четда оҳ чекардим

Ғуссаларнинг дастидан.
Сен отамга пул берибсан
Ёстиғингнинг остидан[21].

Ҳаётининг сўнгги дақиқаларини кечираётган онанинг бу чексиз армонли саховатидан жону жаҳона ўртанган фарзанднинг миннатдор изтиробини қуйидаги сатрлардан ҳам самимийроқ ифодалаш мумкинми?!

Балки сенинг қабринг узра
Кўкарганда гулчечак,
Отонамга қадам қўяр
Сен истаган келинчак[22].

Абдулла Орипов ўз онасининг мунис сиймосини, эзгу хотирасини улуғлар экан, у она-жаҳонга Алишерларни берган барча яхшиликлар бешигини тебратган жамики онаизорлар образини яратади.

ШОИР ЯНГИЛАГАН КЎҲНА МУҲАББАТ

Адабиётимизда Абдулла Ориповнинг “Митти юлдуз”и порлагунча муҳаббат мавзуси эски оҳангларда, сийқа образу ташбеҳларда куйланар эди. Бировлар ёрнинг қошу кўзини мақтаб овора бўлсалар, баъзилар бевафо ёрга таъна тошларини отиб чарчамас эдилар.

Абдулла Орипов шеъриятидаги ошиқ образи эса армонли муҳаббатга дучор бўлиб, бир умр “ҳаёт барча неъматларини аямаса-да, муҳаббат тақдиридан мақтанолмай” ўтишга маҳкумдир. Лекин у муниса қизга ҳеч қачон таъна тошларини отмайди, бевафоликда айбламайди, балки –

Нега бир тош бўлмагансан, сени авайлаб,

Тил остимга солиб юрсам жонимга жойлаб[23] —

дея армон қилади.

Жўнар бўлдим мен бундан дилтанг,
Йўлларимга қараб қолдинг сен.
Сочгинангни тараб қолдинг сен.
О, биламан, баджаҳл отанг
Остонангга йўлтмас сени[24].

Шоирга “узалган қўллари” билагузук билан боғланган қизнинг мунис ва маъюс сурати кўз ўнгимизда муҳрланиб қолади. “Билагузук билан боғланган” қўллар тасвирида ҳам, шоирнинг “Билагузук бандинг узилсин, ёр қўлини қисгандан кўра!” – дея қилган нидосида ҳам қандайлир ёруғлик, қандайдир тозалик, қандайдир ажиб шоироналик бор.

“Гейнени ёндирган юлдуз”, “Алишернинг Гулиси” даражасида севилган қиз – Абдулланинг шеърларига муаттар бўй таратиб турган гулга ўхшайди.

ШОИР ОЛАМ БИЛАН “ЮЗМА-ЮЗ”

Абдулла Орипов ижтимоий мазмунда давримизнинг катта гапларини ажиб мисраларда айта олган шоирдир. Унинг “Юзма-юз”, “Темир одам”, “Уйқу”, “Денгизга” каби шеърларида давримизнинг долзарб масалалари кўтарилган.Бу шеърлар хусусида жуда кўп мунозаралар бўлиб ўтган. Катта мунаққидлар бу шеърларни ҳар томонлама шарҳлаб, юксак баҳо беришган.

Биз бу ўринда бир нарсанигина айтиб ўтмоқчимиз. Норбой Худойберганов “Юзма-юз” шеърига “Юзма-юз” деб ном берилиши ўзини оқламайдиган таассурот қолдиради. Нега юзма-юз, ким билан юзма-юз? Бу муаммолигича қолиб кетган”[25], -дейди. Бизнингча, шоир сиз билан юзма-юз, шеърхон билан юзма-юз, қўйинг-чи бутун олам билан юзма-юз! Бу оламнинг барча дардлари, орзу ва армонлари шоир қалбида акс-садо беради. Шунинг учун ҳам шоир ўзининг “Сўнгги уруш” шеърида ёзади:

Бир қадам қўйсанг бас- нарёғи ўлим,
Бир қадам қўйсанг бас – шаксиз ҳалокат.
Одамзот бошида турибди бу зум
Қазойи муаллақ, мудҳиш ҳалокат[26].

Инсоният ўз қўли билан яратган бу “мудҳиш фалокат”ни , “қазойи муаллақ”ни шоир янада аниқ ва равшан тасвирлар билан кўз олдимизга олиб келади.

Бу бари – асримиз кашф этган бало,
Бу – ёвуз сармоя, ҳамиша басир.
Бошимиз устида турибди гўё
Бир соч толасига боғланган шамшир[27].

Шоирнинг безовта қалбидан ситиб чиққан бу мисралар инсониятни ҳамиша қалби, имони, виждони билан уйғоқ бўлишга чорлайди.

Абдулла Ориповнинг “Йиллар армони” деб номланган навбатдаги китобига киритилган янги шеърларининг кўпчилигида инсон қалбининг ашаддий кушандалари бўлган ҳасадгўйлар, ғийбатчилар, фитна-фасодчилар, яхшилик ва ёмонлик, эзгулик ва разолат ҳақидаги қарашлари янада кескин руҳ билан ифодаланади. Абдулла Орипов бир шеърида шундай ёзади:

Сиздан нима кетди, эй дўсти азиз,

Соғинманг менга ҳам бир зум ёмонлик.
Мендан нима кетди, Сизга ҳам чексиз
Саодат тилайин, тилай омонлик[28].

Чиндан ҳам, кошки эди, шоир айтгандек, одамзот ҳеч қачон бир-бирига ёмонлик соғинмаса, қани энди, ҳамма ҳамиша бир-бирига саодат ва омонлик тилайверса. Шоирнинг бу эзгу орзулари сизнинг қалбингизга ҳам “мендан нима кетди, яхшилик қилсам2 қабилидаги мардона туйғуларни уйғотади.

Абдулла Ориповнинг Эркин воҳидовга бағишланган “Арслон чорлаганда…” деб номланган шеърида бу икки замондош шоирнинг улуғ мақсадларини арслонга ўхшатади. Буюк қалб соҳиблари бўлмиш бу шоирларнинг эзгу мақсадлар шоҳи – арслон қошига чорлаганди. Ва бу улуғ мақсадларга эришиш учун уларда матонат ҳам, бардош ҳам бор эди. Лекин уларга йўлда қумурсқалар – разил ва худбин инсонлар ҳамрох бўлдилар.

Жамики тирикликка таниш бўлган бу хатар фақат ёппа таламоққагина яратилган. Ахир инсон ана шундай қумурсқалар билан олишиб улуғ мақсадларига эришолмай қолиши мумкин-ку.

Бу шеър тирикликнинг хатарли ҳамроҳи бўлган қумурсқанусхаларга аёвсиз айбномадир. Мана, ўша шеър:

Биз ҳам юксакларга тиккандик кўзни,

Бизда ҳам бор эди матонат, бардош.
Арслон чорлаганди қошига бизни
Лекин қумурсқалар бўлди сафардош.

Жами тирикликка таниш бу хатар,

Қумурсқа яралган ёппа таларга.
Дўстим, алам қилар, арслон бехабар
Ем бўлиб кетсак бу қумурсқаларга[29].

Шоирнинг мазкур тўпламдаги кўпгина янги шеърларида инсон қалбини ич-ичидан емирувчи, аслида эса майда ташвишлар ҳисобланган иллатлар хусусида сўз кетади.

Юқорида биз кўриб ўтган “Арслон чорлаганди…” шеъри билан ёнма-ён “Сен узоқ яшайсан…” деб бошланувчи шеър ҳам бор. Бу шеърда инсон умрини эговловчи омиллардан бири инсон руҳиятига озор берувчи, унинг қалбини мажруҳ қилувчи “беомон ҳислар” эканлигини куйиниб айтади. Бу шеърни шоир шундай якунлайди:

Юз йил яшаб ўтар дунёдан биров,

Фурсат манглайига сололмас излар.
Йўқ, йўқ йиллар эмас уларга эгов
Уни емиради беомон ҳислар[30].

Шоиргаки, шунчалар руҳий азоб берувчи зотлар бор экан, улардан инсониятга ҳали-ҳамон осойиш йўқдир. Ахир, алишерни сарсону саргардон қилган, Пушкинга ўқ узиб, машрабни дорга остирганлар ҳам ўшалар эмасми?!

Абдулла Ориповнинг фикран баркамол, бадиий тафаккурнинг етук намунаси бўлган шеърларидан бири “Оломонга” шеъридир. Бу шеър шу қадар мантиқан яхлитки, бирор бандини ажратиб олиб таҳлил қилиш мумкин эмас. Шунинг учун бу шеърни тўлалигича келтирамиз.

Машраб осилганда қаёқда эдинг?

Лорка отилганда қаёқда эдинг?

Суриштирганмидинг Қодирийни ё

Қалқон бўлганмидинг келганда бало?

Ҳукмлар ўқилур сенинг номингдан,

Тарихлар тўқилур сенинг номингдан.

Нимасан? Қандайин сеҳрли кучсан?

Нечун тамошога мунчалар ўчсан?

Қаршингда ҳасратли ўйга толаман:

Қачон халқ бўласан, эй, сен- оломон?![31].

Ахир биз ҳам ҳар қадамда ана шундай оломонни учратмаяпмизми? Автобусларда жой бўшатиш малол келиб, ногирон чоллар билан жанжаллашаётган баъзи беюзларни кўриб, индамай ялпайиб ўтирган кимсаларни, бировнинг чўнтагини кесиб кетаётганларни кўриб кўрмасликка олаётган кишиларни, бировни ноҳақ маломат қилиб, инфарктга йўлиқтирган “оломон”ни биз кўрмаяпмизми? Баъзи ҳолларда ўзимиз истаб-истамай ана шу “оломон”га қўшилиб қолмаяпмизми?

Ўоир гўё ўзининг оташин мисралари билан виждони уйғоқ кишиларни оломон орасидан тортиб чиқармоқчи. Бироқ шоир разиллар разолатига қанча кўп дучор бўлмасин, бедиллар ситамидан қанча кўп озор чекмасин, инсон қалбининг эзгулигига ва бу эзгуликнинг мангулигига қаттиқ ишонади. Шунинг учун ҳам у ёзади:

Дунёда диёнат ҳали мавдуддир,

Ҳали мард йигитлар яшаб юрибди.
Оналар оқ сути ҳамон оқ сутдир,
Қуёш ҳам фалакда порлаб турибди[32].

У хайрлашув шеърида:

Ҳаяжон бу- ўлим, кулфатдир – қўшиқ,
Қилт этган шамолдан титрамас юрак.
Унга энди на дард, на қувонч, на ишқ,
Балким тунғиб қолган бир ором керак[33].

Чиндан ҳам дунёнинг дардларини, бани одамнинг севинч ва хасратларини қалбида туйа-туйа, шоирнинг ҳаста юраги учун “ҳаяжон-ўлим, “қўшиқ-кулфат” бўлиб қолмоғига ҳам шубҳа қилмаса бўлади.

Мазкур тадқиқотнинг муаллифи шоирнинг ана шу шеърига қуйидаги жавоб шеърини ёзган.

АБДУЛЛА ОРИПОВНИНГ “ХАЙРЛАШУВ” ШЕЪРИГА ЖАВОБ

Кетманг сиз, чечаклар йиғлайди юм-юм,
Кетманг сиз юлдузлар кўтарар фарёд.
Шамоллар бошини тошларга уриб,
Дод дейди, дод дейди, дод устига дод!

Соҳир табиатнинг собир ғамкаши,

Кетманг, то оҳулар ютмасин оғу.
“Ўзи минг йилларким қўшиқ серқайғу..”
Қўйинг, у энди ҳеч чекмасин ёҳу!

Кетманг сиз, то ҳайрат безабон қолиб,

Ҳасратга эса тил битмасин бийрон,
Шоир ўз халқининг тоза иймони,
Кетманг, то бепаноҳ қолмасин иймон.

Шоир қалбига шунчалар озор берган дард нима? Бу саволга жавобни ҳам шоирнинг ўз шеърларидан ахтармоқ керак.

Абдулла Орипов “Қонуният” номли шеърида айтган аламли ҳақиқат қалбларни ларзага солади. Дунёда жамики мавжудотнинг ўз яшаш тарзи бор. Мушук сичқоннинг кушандаси, тулки эса қуён ёки товуқ еб тирикчилик қилади. Фақат одамзотгина бир-бирининг кушандаси эканлиги шоир қалбини ўртайди:

Оҳ, фақат одамзот – фарзанди башар,

Бир-бирин махв этиш қасдида яшар[34].

Мана, шоир қалбини беором, юрагини доғ қилган дард! Бу дард бутун башариятнинг дардидир. Шоир ана шу оламшумул дардга даво излайди. Чунки шоир олам дардини ҳаммадан ҳам кўпроқ, ҳаммадан ҳам теранроқ туйади. Шунинг учун ҳам у ҳамиша ёниб, ўртаниб куйлайди.

МУСИҚИЙ МИСРАЛАР САДОСИ

Абдулла Орипов шеърияти мусиқавий шеъриятдир. Унинг ҳар бир мисрасида, ҳар бир бандида алоҳида такрорланмас оҳанг бор. Мана, бир вазмин, бир ўктам оҳангда оташин мисралар янграмоқда.

Ҳамин сарҳадлардан ғамгин сас келур,
Маломат тошлари басма-бас келур.

Одамни маҳв этар фарзанди одам,

Одам эрур аммо тамошабин ҳам.

Етим гўдакларнинг кўздаги ёши

Бу – жумла жаҳонга маломат тоши[35].

Юқоридаги мисраларда ҳар бир сўз биттадан тош бўлиб гўё алоҳида-алоҳида ритм билан нақ сенинг кўксингга тегади, руҳингга ғалаён солади. Бу ҳақда шоирнинг ўзи ҳам шеър бошидаёқ айтиб қўйган:

Идрокинг мавжига теккани замон
У мудроқ руҳингга солур ғалаён[36].

Абдулла Ориповнинг ҳар бир шеърининг ўз оҳанги бор, уни сира ҳам бошқа оҳангда айтиб бўлмайди. Шоирнинг бундан йигирма бир йил муқаддам (1963) ёзган “Сен бағорни соғинмадингми?” деб номланган шеър сарлавҳасининг ўзиёқ аллақандай мусиқий садоларни ёдимизга солади. У садолар ҳам шундай садоларки, баҳорнинг нимпушти ғунчалари, чучмомалар гулбаргларининг қатлари очилишидан пайдо бўлган, фақат қалб қулоғи тинглаши мумкин бўлган садолардир:

Узоқлардан залворли тоғлар
Хаёлимни келдилар босиб.
Ўтди қанча интизор чоғлар
Васлинг менга бўлмади насиб.
Сенсиз мен ҳам, баҳор ҳам ғариб,
Сен баҳорни соғинмадингми?[37].

Абдулла Ориповнинг “Юртим шамоли” шеъри менинг назаримда ҳам зукко рассом мўйқалами билан чизилган тенгсиз суратга, ҳам соҳир қалбди бастакор яратган куйга ўхшайди. Шоир ватан шамолининг зангори суратини чизар экан, аввал баҳор елларининг атлас кўйлаклар этагини тарагандаги майин саслари эшитилгандай бўлади. Сўнг эса гоҳ шодлик, гоҳ қайғу нафасини олиб келган долғали шамоллар овозини тинглаймиз.

Шоирнинг мақсади фақатгина Ватан шамолининг суратини чизиш эмас, у оламдаги “қанча бўстонларни совурган” давронлар бўронидан сўйлаб, “қайғулардан ҳолий” юрти шамолини куйламоқдир.
Яшил боғлар қучоғида сайраган турфа қушлар орасида булбул овози ягона бўлганидек, шоир Абдулланинг овози ҳам танҳодир.

МЕҲРГА МУҲТОЖ ҚАЛБЛАР КУЙЧИСИ

Абдулла Орипов шеърларининг энг катта мавзуларидан бири, Маёқуб Қўшжонов ёзганидек, “катта ҳарф билан ёзилиши керак бўлган инсоний меҳрдир”[38].

Шоирнинг “Самовий меҳмон, беш донишманд ва фаррош кампир қиссаси” номли шеърида ана шу меҳрнинг тирик ҳайкали фаррош кампир образини яратади. Бешта қитъадан танлаб олинган, оламдаги барча илмларни ўзида мужассам этган олимлар ечолмаган жумбоқни фаррош кампир бир зумда ҳал қилади-қўяди. Кампир самовий меҳмонга сомон йўлини ҳам, альфа-ю беталарни ҳам кўрсатиб ўтирмайди. Балки ўзининг оналик қалбидаги самимий меҳрини изҳор этади. У самовий меҳмоннинг “сап-сариқ ранги зардини” кўриб, шундай дейди:

Вой бечора болагина,
Дард заптига олибди-ку.
Ҳолдан тойиб, бошқа кўзи
Юмилиб ҳам қопти-ку.

Шундай қилиб фаррош кампир “рангини кўр сомон дейсан, сувданмикан ё ўтдан” дея гиргиттон бўлади. Унинг тиканакдай тикка ўсган сочгинасини силаб” унга ичгани сув ҳам тутади. Шу пайт мўъжиза рўй беради. Кампирнинг меҳрибонлигидан самовий меҳмоннинг “биттагина кўзига дувва-дувва ёш” келади. Бу шеър ўзининг афсонавий образлари билан, эҳтимол, минглаб йиллар инсониятга меҳрдан сабоқ берар.Ахир, меҳр замингагина эмас, инсонгагина эмас, балки самога ҳам зарурдир.

Агар ҳозирги кунимизда инсоният самога меҳрини эмас, қаҳрини армуғон этаётгани,империалистик доиралар космосдан ҳарбий мақсадларда фойдаланишга ҳаракат қилаётганини ҳисобга олсак, шоирнинг мазкур шеъри нақадар улкан ижтимоий характерга касб этишини янада яққолроқ ҳис этамиз.

Афсуски, тараққиёт беҳад ва бениҳоят тез бўлган бизнинг асримизда ўша “катта ҳарф билан ёзилиши керак бўлган меҳр”нинг бозори тобора касод бўлиб бораётгани ҳеч кимга сир эмас. Албатта, бу ҳол биринчи навбатда шоир қалбини безовта қилиши ҳам шубҳасиздир.

Шоирнинг кейинги пайтларда ёзган шеърларида меҳрга ташналик ҳисси янада ўтлироқ, янада жозибалироқ куйланади. Унинг “Қирқ ёш” номли шеърида меҳр ҳақидаги, меҳрга ташналик ҳақидаги қуйидаги мисраларни ўқиган шеърхон қалби ларзага тушади:

Ким алам чекмабди умрида бир бор,

У мени англамас, англамас зинҳор.
Ким ҳаққа ташнадир, ким меҳрга зор,
Мен унга умримни этгумдир фидо[39].

Меҳр сўзи қадимда қуёш маъносини билдирар экан. Меҳрга муҳтож қалбларнинг мумтоз куйчиси бўлган Абдулла Орипов оламда меҳру муҳаббатнинг қуёш нурлари каби сероб бўлишини тилайди.

ТРАДИЦИЯДАН – НОВАТОРЛИККА

Абдулла Орипов ижодида ўзбек шеъриятидаги энг эзгу традициялар изчил равишда давом эттирилган. Шоир ўз шеърларида Алишер навоий куйлаган инсонпарварлик, эзгуллик, яхшилик, разолатга аёвсиз нафрат, инсоний севги ва муҳаббат ғояларини ўзига хос оташин мисраларда талқин этади, ўша ғояларни меҳру муҳаббат билан давом эттиради. У Ғафур Ғулом ва Ҳамид олимжон каби шоирлар ижодидаги ватанпарварлик мотивларини янада жарангдор пардаларда куйлайди.

Алишер Навоий:

Одамий эрсанг демагил одами

Онингким йўқ халқ ғамидин ғами –

дея халқ ғамини емаган инсонлар одам эмаслигини айтса, Абдулла Орипов ундайларни “темир одам” дейди:

Устоз, қалби йўқдир унинг ҳам, ҳайҳот,
На нафрат, на ишқни танламас у ҳам,
Унинг ҳам кўзида чақнамас ҳаёт,
Мунис боқишларни англамас у ҳам[40].

Классик шоирлар ижодида олам гўзалликлари инсон чеҳрасига нисбат берилиб куйланган. Биз Алишер навоий, лутфий, Фузулий каби улуғ шоирларнинг ҳар бир мисрасида гуллар, чечаклар, япроқлар, майин шаббодалар, қуёшнинг ипак шуълалари… қўйинг-чи, бу нурли оламнинг барча гўзалликлари ёрнинг гўзаллигига нисбат берилиб, бу ёруғ дунёга ва оламнинг гултожи бўлмиш инсонга муҳаббат ифода этилган.

Абдулла Ориповнинг ҳам ҳар бир мисрасида ўша гулу чечаклар, кузнинг заъфар япроқларидан тортиб, ёмғирларнинг маъюс шивирлашларигача тасвирланган. Лекин бу тасвирлар инсон қалбининг турли манзараларини, инсон руҳиятининг рангин суратларини акслантириш учун хизмат қилади.

Дўстим, тингла…япроқчаларнинг

Шивирлаши эшитилмоқда…
…Юрагим ҳам дарахтзор каби
Ниманидир олқишламоқда[41].

Шоирнинг юқоридаги каби мисраларида инсон руҳиятидаги туғёнли лаҳзалар суратини табиат манзаралари суратиорқали тасвирлайди.

Ҳамид Олимжон, Ғафур Ғулом каби шоирлар ижодида Ватан мадҳи тантанавор оҳангларда жарангласа, Абдулла Орипов Ватанни эзгу бир дард билан севади. Уни Улуғбекнинг бошини кесган, Бобурнинг сарсону саргардон қилган, Чингизхонлар зулмидан қон-қақшаган, лекин бош эгмаган халқни оппоқ армон билан шарафлайди.

Абдулла Орипов доно халқимиз яратган мақол ва маталлардан, иборалардан жуда оқилона ва санъаткорлик билан фойдаланадики, натижада шоир тилга олган мақоллар қайта бошдан шеърий умрини бошлайди. Айниқса, шоир ўз тўртликларида халқ мақолларидан самарали фойдаланган. Унинг “Мен англаб етган фалсафа”, “Тингла, бу абадий садо бўлади”,, “Дейдилар, ит ҳурар ўтади карвон”, “Булбул ўгай эрур зоғлар орасида каби тўртликларида халқ мақолларидан заргарона фойдаланилган”. Шоир бу мақолларни шунчаки ўз фикрини исботлаш учунгина келтирмай, балки бу мақолларни янги қирралар билан, ўзгача жилолар билан бойитгани унинг новаторлигидир.

Бозорга ўхшайди асли бу дунё,
Бозорга ўхшайди бунда ҳам маъни.
Иккиси ичра ҳам кўрмадим асло
Молим ёмон деган бирор кимсани[42].

Шоир бу тўртлигига “Мен англаб етган фалсафа” деб сарлавҳа қўйибди. Ҳа, шоир англаб етган фалсафа бу тириклик бозорининг мангу ҳақиқат бўлган фалсафасидир.

ШОИР БАДИИЯТИ ҲАҚҚОНИЙЛИКДИР

Абдулла Орипов шеъриятининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида гапирар эканмиз, унинг яна бир хисслати ҳақида тўхталиб ўтмоғимиз жоиздир. Бу хислат шоир шеърларидаги бадииятдир.

“Лирик поэзияни фақат музика билан солиштириш мумкин,” — деган эди В.Г. Белинский. Яна у сўз маъноси йўқолиб, ҳис ва мусиқий садога айланиши ҳақида ҳам ажойиб фикр айтган[43]. Поэзияни “ҳис ва мусиқий садога” айлантирувчи омил, бу- шеърнинг бадииятидир.

Бадиият – бу, гўзалликдир, туйғуларга йўғрилган шеърий тафаккур гўзаллигидир. “Гўзалликнинг ўзи муҳим ғоя. Бу гўзалликни бўлиб-бўлиб таҳлил этиш дарёдаги эркин балиқни тутиб, пичоқда кесиб, аъзоларини текшириб, яна сувга қўйиб юбориш билан тенг. Балиқ фақат сувда яйрагандагина одамнинг ҳавасини келтиради. Тўғри, сувдаги балиқни тамошо қилишдан кўра уни ейишни афзал кўрадиган одамлар ҳам оз эмас. Бундай ҳиссиз одамлар фақат санъат гўзаллигини эмас, ҳаёт гўзаллигини ҳам кўрмайдилар. Тўғриси, кун кечирадилар”[44], — деб ёзади таниқли мунаққид Маҳкам Маҳмудов.

Бадиият, Маҳкам Маҳмудов иборалари билан айтганда, “инсон қалбидаги манзараларнинг чексиз бўёғини ҳис этмоқдир”. Шоир сўздан туйғу яратади, туйғулар орқали, туйғулар бўёғи билан эса инсон қалбининг манзараларини чизиб беради.

Маҳкам Маҳмудов ёзади: “Сўзнинг буюк қудратини заррача инкор этмаганимиз ҳолда, шуни айтишимиз керакки, туйғу агар дарё бўлса, сўз унинг қирғоғи, туйғу агар париваш қиз бўлса, сўз унинг сурати, туйғу агар гулзор бўлса, сўз- рассомнинг бўёғи. Ёнғоқдан мурод унинг мағзи, қиғоқдан мурод унинг суви. Суратдан мурод унинг соҳибаси, бўёқлардан мурод гулзорнинг ўзи”[45].

Мунаққид фикрларидан англашиладики, шеъриятнинг ҳам асл муроди инсон туйғуларига таъсир этмоқдир. Лекин шеъриятда бадиийлик бўлсагина инсон туйғуларига таъсир этади. Ёлғир фикрнинг ўзи инсон қалбига, унинг туйғуларига таъсир этмайди. Шеърият эса туйғуларга таъсир эта олиш қудрати билан бошқа санъатлардан фарқ этади.

Филология фанлари кандидати, доцент Муҳаммаджон Мадғозиев “Бадиийлик нима, менга тушунтириб берсангиз”, — деб хат ёзган ҳаваскорларга шундай жавоб ёзибдилар: “ Сўраб кўринг-чи, асалари асал йиғишни кимдан ўрганган экан, гуллар ранго ранг очилишни ва муаттар бўй сочиш ҳақида кимдан маслаҳат олган экан? Бадиийлик ҳам худди шунинг каби ҳаётийлик ва ҳаққонийликдадир”[46].

Абдулла Орипов шеъриятининг қудрати ҳам унинг юксак даражадаги бадиийлигидадир. Лекин унинг шеърларида сунъий бадиийлик, зўрма-зўраки ўхшатишлар, мантиққа зид бўлган жонлантиришлар орқали бадиият яратилмайди. Унинг ҳар бир ибораси, ҳар бир ташбеҳи айни ҳақиқатдир. Мана, унинг “Баҳор” шеърида шундай мисралар бор:

Қайдадир шоира куйлайди беҳол,

Менинг ҳам ой каби кўнглим яримта[47].

“Яримта кўнгил” ва “ярим ой” –нақадар ҳаққоний ва гўзал ташбеҳ. Агар яримта кўнгилга ярим ой ўхшатилмаганида, шунчаки фикрнинг ўзи, яъни дарак гап бўлиб қолар эди. “Яримта ой” бу – ҳаққоний бадиият ва шоир шеърига мангулик бағишлаган омилдир.

Шоирнинг кўпдан маълум ва машҳур шеърларидан бири “Най” шеъридир. Ундаги бадиийлик ҳаётнинг, ҳақиқатнинг ўзидир. Қамишнинг “адирларда дуркун яшагани” ҳам, одамлар унинг танасини пичоқ билан кесиб олганлари ҳам, кўзи ва бағрини ўйиб олганлари-ю, бу ҳам етмагандек, бўғзига лабларини қўйиб пуфлаганлари ҳам ҳақиқатдир. Аламига чидай олмай шўрликнинг нола чекиб юборгани, одамлар эса қамишни йиғлатиб қўйиб, роҳат қилганлари ҳам рост.

Бу ташқи кўринишдаги ҳақиқатдан ташқари мажозий ҳақиқат ҳам бор. Бу ҳам бўлса, инсон юрак-бағри аламлардан ситилиб, чок-чок бўлганидан қамишдан най ясаб, ўз дардларини куйлашга эҳтиёж сезганидир. Ҳаққоний ва ҳаётий бадииятнинг қудрати ана шундадир.

Абдулла Орипов шеъриятининг қалбларга яқин ва барчага севимли қилган хусусиятларидан бири ана шундадир.

ХУЛОСА

Абдулла Орипов шеърияти, халқ ва адабиётшунослик бир овоздан эътироф этганидек, ўзбек поэзиясида муҳим ўринга, катта салмоққа эга бўлган шеъриятдир.

Унинг шеъриятидаги халқ қалбига яқинлик, халқ дилидаги қувонч ва шодлик, армон ва дардларни топиб сўйлаш, инсоннинг рангин туйғуларини рассомона кўз билан илғаб, мусиқий мисраларда ифодалаш, унинг шеъриятидаги бадиий ҳаққоният уйғунлиги – шоир шеърларининг такрорланмас, ўзига хос хусусиятларидандир.

Абдулла Ориповдек шоирнинг қалби она замин янглиғ саховатлидир. Замин бағрида турфа хил гуллар очилади, тиканлар ўсади. Шу каби шоирнингқалби ҳам ўз туйғуларидан турфа хил гуллар – шеърият гулларини армуғон этади.

Чиндан ҳам Абдулла Ориповнинг шеърлари моҳият эътибори билан воқе бўлган шеърлардир. Биз учун, “шоир бир юрт” бўлган Ўзбекистон учун шоир ҳам, унинг шеърлари ҳам ҳамиша азиз ва ардоқлидир.

БИБЛИОГРАФИЯ

Абдулла Орипов. Юзма-юз. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1978.

Абдулла Орипов. Йиллар армони. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1984.
Абдулла Орипов. Нажот қалъаси. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1980.
Абдулла орипов. Сурат ва сийрат. — “Ёш гвардия” нашриёти, Тошкент, 1981.
Абдулла Орипов. Митти юлдуз. — Тошкент, 1965.
Абдулла Орипов. Сурат ва сийрат. — “Ёш гвардия” нашриёти, Тошкент, 1981.
Абдулла Орипов. Кўзларим йўлингда. — Тошкент, 1966.
Абдулла Орипов. Онажон. — Тошкент, 1969.
Абдулла Орипов. Руҳим. — Тошкент, 1971.
Абдулла Орипов. Ҳайрат. — Тошкент, 1974.
Белинский В.Г. Поэзиянинг хил ва турларга бўлиниши. — Тошкент, 1975.
Бобоев Т. Адабиётшуносликка кириш. — “Ўқитувчи” нашриёти, Тошкент, 1979.
Матёқуб Қўшжонов. Онажоним шеърият. — “Ўқитувчи” нашриёти, Тошкент, 1984.
Маҳкам маҳмудов. Абадият лаҳзалари. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1981.
М. М.Мадғозиев. Нозим ва нозималарга хат – “Коммуна” газетаси, 1976 йил 27 январь.
М. Мадғозиев. Китобхон кундалиги. Қўзёзма.
С. Мамажонов. Сайланма. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1981.
Н. Худойберганов. Эҳтирос тўлқинлари. — Ғафур ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашрияти. Тошкент, 1970.
Норбой Худойберганов. Чўққилар чорлайди. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1978.
Иброҳим Ғафуров. Юрак-аланга. — Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент, 1979.
Н. Раҳимжонов. Қалбнинг тўрт фасли. – “Ўзбекистон маданияти” газ., 1979 йил 28 август.
Ш. Ҳомидий ва бошқ. Адабиётшунослик терминлари луғати. — “Ўқитувчи” нашриёти, Тошкент, 1970.

________________________________________

[1] Фарғона давлат педагогика институти Ўзбек филологияси факультети 5-курс талабаси Мақсуда Эргашеванинг диплом иши. Илмий раҳбар: филология фанлари кандидати , доцент Муҳаммаджон Мадғозиев.
[2] Орипов Абдулла. Йиллар армони. Ғ.Ғулом номли адабиёт ва санъат нашриёти. Тошкент-1984. 216-б.
[3] Раҳимжонов Нуъмон. Қалбнинг тўрт фасли – “Ўзбекистон маданияти” газ.,28 август 1979 йил.
[4] Орипов Абдулла. Йиллар армони, 447-б.
[5] Ўша жойда, 216-б.
[6] Қўшжонов М. Камалакдай сержило – Абдулла Орипов. Йиллар армони. 3-б.
[7] Орипов Абдулла. Йиллар армони., 1984, 436-б.
[8] Ўша жойда.
[9] А. Ориповнинг 1981 йил август ойида бўлиб ўтган “ЁШш ижодкорларнинг республика семинари2 машғулотидаги суҳбатидан
[10] Орипов А. Йиллар армони. 33-б.
[11] Ўша жойда. 223-б.
[12] Ўша жойда.
[13] Худойберганов Н. Чўққилар чорлайди. Т., 1975, 115-б.
[14] Худойберганов Н. Эҳтирос тўлқинлари. Ғ.Ғулом номли адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1970. 120-б.
[15] Ўша жойда.
[16]Худойберганов Н. Чўққилар чорлайди. Ғ. Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1975.
[17] Орипов А. Йиллар армони. Тошкент, 1984. 126-б.
[18] Ўша манба. 122-б.
[19] Ўша жойда. 49-б.
[20] Ўша жойда. 173-б.
[21] Орипов А. Йиллар армони. Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, Тошкент, 1984. 142-б (кейинги барча шеърий парчалар шоирнинг шу китобидан олинган)
[22] Ўша манба. 143-б.
[23] Ўша манба. 70-б.
[24] Ўша жойда. 54-б
[25] Худойберганов. Чўққилар чорлайди.
[26] Орипов А. Йиллар армони. 477-б.
[27] Ўша манба. 477-б.
[28] Ўша манба. 463-б.
[29] Ўша манба. 456-б.
[30] Ўша жойда. 457-б
[31] Ўша манба. 423-б.
[32] Ўша манба. 437-б.
[33] Ўша манба. 440-б.
[34] Орипов Абдулла. Йиллар армони. 461-б.
[35] Ўша манба. 337-б
[36] Ўша жойда.
[37] Ўша жойда. 51-б.
[38] Қўшжонов М. Онажоним шеърият. Тошкент, “Ўқитувчи” нашриёти, 1984. 32-б.
[39] Ўша манба. 442-б.
[40] Ўша манба. 59-б
[41] Ўша манба. 87-б.
[42] Ўша жойда. 480-б.
[43] Иқтибос: Маҳмудов М. Абадият лаҳзалари. Ғ.Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, Т.,1981. 23-б.
[44] Маҳмудов М. Абадият лаҳзалари. Т., 1981. 23-б.
[45] Ўша жойда. 23-б.
[46] Филология фанлари кандидати, доцент М. Мадғозиев билан суҳбатдан.
[47] Орипов А. Йиллар армони. 127-б.

Тадқиқот муаллифи ҳақида

Мақсуда Эргашева (Эргашева Мақсуда Муҳаммадсиддиқ қизи) 1951 йилнинг 17 февралида Фарғона вилояти Олтиариқ тумани Оқбўйра қишлоғида туғилган. 1983 йилда Фарғона Давлат Педагогика институтининг филология факултетини тугатган. 1970 йилдан Олтиариқ туманидаги 19-мактабда бошланғич синф ўқитувчиси бўлиб ишлай бошлаган. 1983 йилдан бошлаб она тили ва адабиёт фанидан дарс бера бошлаган. Бир қатор китоблар муаллифи ( «Баҳорни ахтариб», «Эзгу сўз», «Диёримга кўзинг тегмасин», «Кўнгил кишилари» ва бошқ.). Шоира 2014 йили вафот этди. Сўнгги “Тақдир ҳикоятлари” хотира-роман китоби вафотидан сўнг (2015) чоп этилди.

Манба: «Қалб садоси» газетаси веб-саҳифаси

73.jpgMaqsuda ERGASHEVA
ABDULLA ORIPOV SHERIYATINING
O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI[1]
088
KIRISH

O‘zbek xalqi azaldan shoirtabiat xalq, uning tuprog‘idan tortib yaprog‘igacha shoirdir. Shuning uchun ham u farzandlariga she’riyat kabi teran, she’riyat kabi serma’no, bir-biriga uyqash ismlar qo‘yadi. U to‘y qilsa, shodliklarini she’rga solib “yor-yor” aytadi. Hattoki azada ham hasratlarini she’rga aylantirib bo‘zlaydi.

Temur tig‘i yetmagan joyni
Qalam bilan oldi Alisher[2]

deb yozgan o‘zbek xalqining sevimli farzandi, shoir Abdulla Oripov.

Temur kabi sohibi zamonlar qilichi yetmagan yerlarni qalam bilan olishga Alisherni qodir qilgan qudrat she’riyatdir. She’riyatni “onajonim” deb ulug‘lagan va chindan ham she’riyatga fidoyi farzand bo‘lgan Abdulla Oripovning she’ri kirib kelmagan bironta xonadon O‘zbekistonda topilmasa kerak.

“O‘zbekistonning o‘zi shoir bir yurt. Abdulla Oripov o‘z she’rlarini ana shu “ustozi”ga barhaq va barhayot ilhom manbai, “asrlarning koshonasida mangu yorug‘ maskan” bo‘lgan ona yurti – O‘zbekistonga bag‘ishlaydi”[3].

14641986_362962534044801_7644398336753224844_n.jpgDarhaqiqat, shoir bu yurt o‘zining shoir o‘g‘lini behad sevadi. Uning she’rlarini o‘qiydi, yodlaydi. Biz dalada kolxozchilar tushlik payti Abdulladan she’r o‘qiganlarini, bola emizib o‘tirgan ayollar masrur bir xayol bilan tinglayotganini ko‘rganmiz. Uning she’rlarini tinglagan chollar, umring uzoq bo‘lsin, o‘g‘lim, deb alqaganini eshitganmiz. Olis safarlarga yo‘l olganda faqat abdullaning she’rlarini hamroh qilib olib ketgan shofyorlarni, uning she’rlarini qo‘lidan qo‘ymay yurgan quruvchilarni ko‘rganmiz. Ba’zan shunday ham bo‘ladiki, Toshkentga borib kelgan kishilardan uning sog‘ligini kuyinib so‘raydilar. Bu haqda shoirning o‘zi ham haqli ravishda faxrlanib yozadi:

Bizni pisand qilganlarga ming bora qulluq…

Paxtakorlar va ishchilar pisand qildilar,
Ziyolilar, yumushchilar pisand qildilar,
Studentlar, to‘quvchilar pisand qildilar,
Maktabdagi o‘quvchilar pisand qildilar,
Bizni pisand qilganlarga ming bora qulluq[4]

Xalqning o‘z shoiriga bo‘lgan bu muhabbati Abdulla Oripov o‘zi orzu qilganidek “bizniki” bo‘lib qolganini bildiradi:

Koshkiydi ahli yurt turib tepamda
— U bizniki edi- desalar[5]

-deb yozgan shoir o‘sha olis yillar ortidagi “Mitti yulduz” to‘plamidan boshlab xalqning o‘ziniki bo‘lib qolgan.

Ma’lumki, Abdulla Oripov ijodi deyarli barcha munaqqidlarimiz e’tiborini tortgan. Biz mazkur tadqiqotda shoirning “Onajon”, “Mitti yulduz”, “Ruhim”, “Najot qal’asi”, “Surat va siyrat”, “Yillar armoni” kabi kitoblari bilan tanishib, ayrim she’rlari ustida fikr yuritdik. Shuningdek, Abdulla Oripov ijodi xususida bahs yuritgan taniqli munaqqidlarning maqolalarini o‘rgandik.
Salohiddin Mamajonov, Mahkam Mahmudovning she’riyat haqidagi fikrlari, Matyoqub Qo‘shjonovning Abdulla Oripov ijodiga bag‘ishlangan “Onajonim she’riyat” deb nomlangan risolasi, Norboy Xudoyberganovning “Ehtiros to‘lqinlari” kitobidagi shoir she’rlariga munaqqid munosabati, shuningdek, N. Rahimjonov kabi tanqidchilar fikrini o‘rgandik.

Yuqorida aytilgan manbaalarga suyanib, Abdulla Oripov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari yuzasidan o‘z fikrlarimizni bayon etishga harakat qildik.

SHOIR –XALQ QALBINING TARJIMONI

Shoirning xalqqa, xalqning esa shoirga bu qadar dildosh va sirdosh qilgan shoir fazilatlari, o‘ziga xos xususiyatlari nimada ekan?

“Abdulla qaysi bir temaga qo‘l urmasin, nima haqda she’r yozmasin, uning ko‘zi oldida Ulug‘ Vatan turadi, o‘sha ulug‘ Vatanning farzandi sifatida qo‘liga qalam oladi. Shu sababdan uning she’rlari doim hayotbaxsh, pafosi baland, ovozi dadil, ruhi tetik”[6], deb yozadi Matyoqub Qo‘shjonov.

Abdulla Oripov she’riyatining o‘ziga xos tomonlari haqida so‘z yuritilar ekan, uning she’rlarini xalqqa manzur qilgan xususiyatlaridan biri uning xalqchilligida, xalq tilida yozilganligidadir.

Shoir o‘z qalbini xalq qalbiga tarjima qiladi, tarjima uchun esa shubhasiz so‘z kerak. Bu so‘z esa xalqning o‘z so‘zi bo‘lmog‘i lozim. To‘g‘ri, hamma shoir ham o‘z ona tilida she’r yozadi. Lekin ayrim yo‘nalishdagi shoirlar borki, o‘zbek tilida o‘zbekcha bo‘lmagan she’rlar yozadilar. Ularning she’rini oddiy xalq tushunmaydi. Ularning lirik qahramoni butun dunyoga, XX asrga qarata falsafa so‘qiydi. Bunday “muallaq gaplardan” to‘ygan shoirning o‘zi ham shunday yozadi:

Iqbol deb behuda chekasan yohu,

Ohing bu – folbinning daraklaridir.
Asrim, asrim deysan asring nima u?!
U — to‘zg‘oq kalendar varaqlaridir[7].

Shoir bu she’rida havoyi gaplardan ko‘ra yonginangda turgan insonning orzulariga oshno, dardlariga hamdard bo‘lishga chaqiradi. Yuqorida keltirilgan she’rdagi quyidagi misralar buni yaqqol tasdiqlaydi:

Inson deb falakka hayqirmoq nega,
Inson yoningdaku, u mening qo‘shnim[8].

Axir, paxtakor-paxtakor” deb siyqa nom bilan siylangan kolxozchining, ishchining, mexanizatorning ham qalbi bor, ularga ham ma’naviy rizqu ro‘z – she’riyat kerak.

Xalqqa tushunarsiz, o‘ta donishmandlik da’vosida, turli xil eksperimentlar shaklida yozilayotgan she’rlar to‘lib-toshib yotar ekan, ko‘pchilik hamisha Abdulla Oripov she’rlarini sog‘inib, Erkin Vohidovga ko‘z tutib, Omon Matjonni izlab yursa hech ajab emas.

Abdulla Oripov yoshlar bilan bo‘lgan bir suhbatda shunday deydi: “O‘zbek tilida eshakni eshak deyiladi, lekin ba’zi shoirlar eshakni eshak deyishdan or qiladi”[9].

Ha, shoir xalq so‘zi bilan xalq qalbini kuylaydi, kuylaganda dilrabo ohang bilan, yonib, o‘rtanib kuylaydi.

Kulma, kulma, nega kulasan,

Xijolat chekkanning holiga.
Nega qo‘l uzatding bir kambag‘alning
O‘g‘rilardan qolgan moliga[10].

“O‘g‘rilardan qolgan mol” – xalq tilidagi oddiy ibora, lekin shoir tiliga ko‘chganda bu ibora inson qalbining tafakkur rivojlanib borgani sayin kamyoblanib borayotgan ezgu tuyg‘ulari ekanligini shunday ta’sircha ifodalaydiki, eng besavod odamning ham qalbi titraydi.

Kolumbda bor alamim manim,
O‘zbekiston Vatanim manim[11].

Shoir kuylagan bu “alam” – xalqning buyuk armoni, dardi, g‘ururi ekanligini xalq qalbiga tarjima qilgan. Bu misralarni o‘qigan har bir she’rxon bu “Alam”ni o‘z qalbiga tuyadi. Taajjubki, bu “alam”dan ko‘ksi tog‘dek ko‘tariladi.

Abdulla Oripov she’riyatining o‘ziga xosligi shundaki, u behad o‘ziga xos shoir. U sevsa, yonib, o‘rtanib sevadi, agar nafratlansa, sevgisi darajasidagi kuchli dard, armon bilan nafratlanadi. Unda hech qachon oraliq holat bo‘lmaydi.

Men shoirman, istasangiz shu,

O‘zimniki erur shu sozim.
Birovlardan olmadim tuyg‘u,
O‘zgaga ham bermam ovozim[12].

Bu – o‘zligini anglagan o‘zbekning o‘ktam ovozi. Ayni paytda “mijg‘ov va past” gaplardan zada bo‘lgan shoir qalbining nidosi.

“Sozim” she’ri shoirning eng yoniq, fikrchan va kurashchan she’riyati namunasi. Lekin tanqidchi Norboy Xudoyberganov mazkur she’rni “Biroz umumiyroq she’r bo‘lib, unda konkret mazmun chuqur yoritilmagan. Bordi-yu zikr etilmoqchi bo‘lgan fikr jonli, hayotiy va haqqoniy lirik qahramon xarakteriga singdirilib, yedirilib yuborilganda edi, she’rning ta’sir kuchi yanada ortardi”[13]- deb maslahat beradi. Axir, bu she’rda lirik qahramon shoirning o‘zi-ku, axir u “jonli, hayotiy va haqqoniy” emasmi? Bu she’rning o‘zi butunligicha tanqidchi e’tirozlariga raddiyadir.

N. Xudoyberganov Abdulla Oripovning sadoqat gimniga aylanib ketgan «Ayol» she’riga ham noto‘g‘ri munosabat bildirgan. “Baxt va muhabbat yo‘lida” nomli maqolasida “Fidoyilik, o‘lgan odam uchun baxtni qurbon qilish g‘ bu, asketizm va fatalizmning ko‘rinishlaridan biridir. Bunday holat har qanday sharoitda ham kishini tushkunlikka, tarkidunyochilikka olib boradi”[14] – deb yozadi va fikrini davom ettirib, Abdulla Oripovning “Ayol” she’rini misol kel[15]tiradi. “Abdulla Oripov o‘zining “Ayol” she’rida beva qolgan ayollarni ulug‘lab, o‘zlarini “Ming bitta bozordan olib, ming bitta bozorga soladigan” buzuq xotin qizlarga qarata:

Shu sodiq bevaga sajdalar qiling,
Shu sodiq bevaga aylang ehtirom, – deydi.

Buni qanday izohlash mumkin? Avvalo shuki, yengil tabiatlixotinlar bevalarga sig‘inmaydi, ularga bosh egmaydi. Negaki, ular bevalikni tarkidunyochilik bilan baravar deb tushunishadi. Binobarin, haligiday yengil tabiatli ayollarga nisbatan beva qolgan xotinlarni emas, balk ko‘z o‘ngida turmush kechirayotgan sadoqatli er-xotinlarni namuna qilib ko‘rsatilsa yaxshi bo‘lardi”. Tanqidchi: “Aza umrbod davom etishi mumkin emas, nahotki, yoridan ajraganlarning hammasi bir umrga tarki dunyo qilishi kerak bo‘lsa?” – deya ajablanib, “Ayol” she’ridagi singari ayollarni esa istisno holatlarga yo‘yadi.

Yuqorida keltirilgan munaqqid fikrlariga bizning e’tirozlarimiz bor. Birinchidan, fidoyilik hech qachon tarkidunyochilikka olib bormaydi. Agar yoridan ajralganlarning hammasi bir umrga yoriga sodiq qolmoq uchun beva o‘tsalar ham, dunyo bundan hech qanday ziyon ko‘rmasdi, balki bevafo, betutruqlar jabridan ruhi majruh, qalbi xasta bo‘layotganlar, “sadoqat satridan nolib, nadomat komida qolgan” ayollar aybi bilan dunyoga kelib, tirik yetim bo‘layotgan bolalar kamayar edi, qo‘ying-chi, dunyomiz ma’naviy jihatdan poklanar edi.

Ikkinchidan esa, tannoz ayollar bevalarga sajda qilmas ekan, o‘sha namunali er-xotinlardan ham o‘rnak olmaydi. Agar shoir she’rini munaqqid aytgandek yozsa, u holda “Ayol” sheri ayolga qasida emas, ayolga nasihat bo‘lib qolardi. Umuman, sadoqatli er-xotinlarni namuna qilib ko‘rsatish shoirning ishi emas, balki mahalla komitetlarining ishi emasmi?

Munaqqid Abdulla Oripovning “O‘ylarim”, “Bahor”, “Albomga”, “Temir odam”, “Men nechun sevaman O‘zbekistonni” kabi she’rlarini bunisida undoq demoqchi, bunisida bundoq demoqchi deb, hadeb uqtiraveradi. Agar tanqidchining vazifasi o‘quvchiga she’rning mazmunini tushuntirib berish emas-ku!

Ayniqsa, Abdulla Oripov kabi shoirning she’rlari hamma uchun birdek tushunarli emasmi! Bizningcha, munaqqid shoirning sa’natini, she’rning ta’sir doirasini inson ruhining qaysi bilgisiz nuqtalariga daxldorligini she’xonga yetkazishi kerak.

N. Xudoyberganov Abdulla Oripov she’rlarining “ayrim nuqsonlari” haqida bosh qotirib, shunday deydi: “Abdulla Oripovning ayrim she’rlarida mantiqiy izchillik yetishmaydi, fikrni yalang‘och ifodalash ustun turadi, poetik manzaralar yaratish o‘rniga nasihatbozlikka berilish holatlari uchraydi”[16]- deydi.

Agar shoir she’rlarida poetik manzaralar bo‘lmasa, biron bir she’rida nasihatbozlikka berilgan bo‘lsa, she’rxon Abdullani bu qadar sevmas edi.

RANGIN TUYG‘ULAR MUSAVVIRI

Poetik manzaralar yaratish, tabiat manzaralarini inson tuyg‘ulariga yo‘g‘irib tasvirlash Abdulla Oripov she’riyatining yana bir o‘ziga xos, takrorlanmas qirralaridan hisoblanadi. U shu qadar ajoyib, betakror manzaralar yaratadiki, usta rassomlardan ham o‘tkarib yuboradi.

Aslida she’riyat- bu, rangin olamning inson tuyg‘ulariga, inson kechinmalariga yo‘g‘rilgan tasviridir. Ma’lumki, hamma voqea-hodisalar zamon va makonda sodir bo‘ladi. Hatoki, inson qalbida kechgan eng mayda tuyg‘ular ham.

Kimningdir ko‘ksiga engashgancha gul

Marmar sag‘anadan o‘qib turar bayt[17].

Mazkur misralarda bir tomonda mangu yo‘qlikka ketgan insonning mangu makoni, ikkinchi tomonda esa uning ko‘ksiga engashib, tiriklik qo‘shig‘ini kuylab turgan gul tasviri chizilgan

Yo‘q, shoirlar aldaydi bizni,
Bahor faqat uch oydir xolos[18].

Shoirning bu haqqoniy misralaridan she’rxon qalbida mangu bahorlar boshlansa ajab emas.

Aytgim keldi onam, yoningga,
Yuragimda ismsiz dardlar.
Sovuq xonam, soat “chiq-chiq”i,
Tashqarida hazonrez bog‘lar[19].

Agar “sovuq xona”, “soat chiq-chiqi”, “xazonrez bog‘lar” tasviri bo‘lmasa, biz ham o‘sha “ismsiz dard”ning ismini bilolmay qolardik.

Mag‘lub bahodirning nayzasi misol
Ma’yus egiladi terak uchlari.
Barglar soyasida o‘ynaydi behol
Uyqudagi qizning bedor tushlari[20].

Egilgan terak uchlarining ma’yusligi, uyqudagi qizning bedor tushlari barglar soyasida o‘ynashining surati… Naqadar go‘zal tasvir. Bu misralarni munaqqid emas, balki bastakorgina (u ham shoir darajasidagi sohir qalb sohibi bo‘lsagina) sharhlashi mumkin.

Fikrimizcha, “o‘zbek onanomasi”da Mirtemirdan so‘ng hech kim Abdulla Oripovchalik “ko‘p va ho‘p” yozmagan. Abdulla yaratgan ona obrazi munisu mushfiq, o‘zi aytgan allalar ohangidek inson qalbini ezgulikka chorlovchi onadir.

U kun chetda oh chekardim

G‘ussalarning dastidan.
Sen otamga pul beribsan
Yostig‘ingning ostidan[21].

Hayotining so‘nggi daqiqalarini kechirayotgan onaning bu cheksiz armonli saxovatidan jonu jahona o‘rtangan farzandning minnatdor iztirobini quyidagi satrlardan ham samimiyroq ifodalash mumkinmi?!

Balki sening qabring uzra
Ko‘karganda gulchechak,
Otonamga qadam qo‘yar
Sen istagan kelinchak[22].

Abdulla Oripov o‘z onasining munis siymosini, ezgu xotirasini ulug‘lar ekan, u ona-jahonga Alisherlarni bergan barcha yaxshiliklar beshigini tebratgan jamiki onaizorlar obrazini yaratadi.

SHOIR YANGILAGAN KO‘HNA MUHABBAT

Adabiyotimizda Abdulla Oripovning “Mitti yulduz”i porlaguncha muhabbat mavzusi eski ohanglarda, siyqa obrazu tashbehlarda kuylanar edi. Birovlar yorning qoshu ko‘zini maqtab ovora bo‘lsalar, ba’zilar bevafo yorga ta’na toshlarini otib charchamas edilar.

Abdulla Oripov she’riyatidagi oshiq obrazi esa armonli muhabbatga duchor bo‘lib, bir umr “hayot barcha ne’matlarini ayamasa-da, muhabbat taqdiridan maqtanolmay” o‘tishga mahkumdir. Lekin u munisa qizga hech qachon ta’na toshlarini otmaydi, bevafolikda ayblamaydi, balki –

Nega bir tosh bo‘lmagansan, seni avaylab,

Til ostimga solib yursam jonimga joylab[23] —

deya armon qiladi.

Jo‘nar bo‘ldim men bundan diltang,
Yo‘llarimga qarab qolding sen.
Sochginangni tarab qolding sen.
O, bilaman, badjahl otang
Ostonangga yo‘ltmas seni[24].

Shoirga “uzalgan qo‘llari” bilaguzuk bilan bog‘langan qizning munis va ma’yus surati ko‘z o‘ngimizda muhrlanib qoladi. “Bilaguzuk bilan bog‘langan” qo‘llar tasvirida ham, shoirning “Bilaguzuk banding uzilsin, yor qo‘lini qisgandan ko‘ra!” – deya qilgan nidosida ham qandaylir yorug‘lik, qandaydir tozalik, qandaydir ajib shoironalik bor.

“Geyneni yondirgan yulduz”, “Alisherning Gulisi” darajasida sevilgan qiz – Abdullaning she’rlariga muattar bo‘y taratib turgan gulga o‘xshaydi.

SHOIR OLAM BILAN “YUZMA-YUZ”

Abdulla Oripov ijtimoiy mazmunda davrimizning katta gaplarini ajib misralarda ayta olgan shoirdir. Uning “Yuzma-yuz”, “Temir odam”, “Uyqu”, “Dengizga” kabi she’rlarida davrimizning dolzarb masalalari ko‘tarilgan.Bu she’rlar xususida juda ko‘p munozaralar bo‘lib o‘tgan. Katta munaqqidlar bu she’rlarni har tomonlama sharhlab, yuksak baho berishgan.

Biz bu o‘rinda bir narsanigina aytib o‘tmoqchimiz. Norboy Xudoyberganov “Yuzma-yuz” she’riga “Yuzma-yuz” deb nom berilishi o‘zini oqlamaydigan taassurot qoldiradi. Nega yuzma-yuz, kim bilan yuzma-yuz? Bu muammoligicha qolib ketgan”[25], -deydi. Bizningcha, shoir siz bilan yuzma-yuz, she’rxon bilan yuzma-yuz, qo‘ying-chi butun olam bilan yuzma-yuz! Bu olamning barcha dardlari, orzu va armonlari shoir qalbida aks-sado beradi. Shuning uchun ham shoir o‘zining “So‘nggi urush” she’rida yozadi:

Bir qadam qo‘ysang bas- naryog‘i o‘lim,
Bir qadam qo‘ysang bas – shaksiz halokat.
Odamzot boshida turibdi bu zum
Qazoyi muallaq, mudhish halokat[26].

Insoniyat o‘z qo‘li bilan yaratgan bu “mudhish falokat”ni , “qazoyi muallaq”ni shoir yanada aniq va ravshan tasvirlar bilan ko‘z oldimizga olib keladi.

Bu bari – asrimiz kashf etgan balo,
Bu – yovuz sarmoya, hamisha basir.
Boshimiz ustida turibdi go‘yo
Bir soch tolasiga bog‘langan shamshir[27].

Shoirning bezovta qalbidan sitib chiqqan bu misralar insoniyatni hamisha qalbi, imoni, vijdoni bilan uyg‘oq bo‘lishga chorlaydi.

Abdulla Oripovning “Yillar armoni” deb nomlangan navbatdagi kitobiga kiritilgan yangi she’rlarining ko‘pchiligida inson qalbining ashaddiy kushandalari bo‘lgan hasadgo‘ylar, g‘iybatchilar, fitna-fasodchilar, yaxshilik va yomonlik, ezgulik va razolat haqidagi qarashlari yanada keskin ruh bilan ifodalanadi. Abdulla Oripov bir she’rida shunday yozadi:

Sizdan nima ketdi, ey do‘sti aziz,

Sog‘inmang menga ham bir zum yomonlik.
Mendan nima ketdi, Sizga ham cheksiz
Saodat tilayin, tilay omonlik[28].

Chindan ham, koshki edi, shoir aytgandek, odamzot hech qachon bir-biriga yomonlik sog‘inmasa, qani endi, hamma hamisha bir-biriga saodat va omonlik tilayversa. Shoirning bu ezgu orzulari sizning qalbingizga ham “mendan nima ketdi, yaxshilik qilsam2 qabilidagi mardona tuyg‘ularni uyg‘otadi.

Abdulla Oripovning Erkin vohidovga bag‘ishlangan “Arslon chorlaganda…” deb nomlangan she’rida bu ikki zamondosh shoirning ulug‘ maqsadlarini arslonga o‘xshatadi. Buyuk qalb sohiblari bo‘lmish bu shoirlarning ezgu maqsadlar shohi – arslon qoshiga chorlagandi. Va bu ulug‘ maqsadlarga erishish uchun ularda matonat ham, bardosh ham bor edi. Lekin ularga yo‘lda qumursqalar – razil va xudbin insonlar hamrox bo‘ldilar.

Jamiki tiriklikka tanish bo‘lgan bu xatar faqat yoppa talamoqqagina yaratilgan. Axir inson ana shunday qumursqalar bilan olishib ulug‘ maqsadlariga erisholmay qolishi mumkin-ku.

Bu she’r tiriklikning xatarli hamrohi bo‘lgan qumursqanusxalarga ayovsiz aybnomadir. Mana, o‘sha she’r:

Biz ham yuksaklarga tikkandik ko‘zni,

Bizda ham bor edi matonat, bardosh.
Arslon chorlagandi qoshiga bizni
Lekin qumursqalar bo‘ldi safardosh.

Jami tiriklikka tanish bu xatar,

Qumursqa yaralgan yoppa talarga.
Do‘stim, alam qilar, arslon bexabar
Yem bo‘lib ketsak bu qumursqalarga[29].

Shoirning mazkur to‘plamdagi ko‘pgina yangi she’rlarida inson qalbini ich-ichidan yemiruvchi, aslida esa mayda tashvishlar hisoblangan illatlar xususida so‘z ketadi.

Yuqorida biz ko‘rib o‘tgan “Arslon chorlagandi…” she’ri bilan yonma-yon “Sen uzoq yashaysan…” deb boshlanuvchi she’r ham bor. Bu she’rda inson umrini egovlovchi omillardan biri inson ruhiyatiga ozor beruvchi, uning qalbini majruh qiluvchi “beomon hislar” ekanligini kuyinib aytadi. Bu she’rni shoir shunday yakunlaydi:

Yuz yil yashab o‘tar dunyodan birov,

Fursat manglayiga sololmas izlar.
Yo‘q, yo‘q yillar emas ularga egov
Uni yemiradi beomon hislar[30].

Shoirgaki, shunchalar ruhiy azob beruvchi zotlar bor ekan, ulardan insoniyatga hali-hamon osoyish yo‘qdir. Axir, alisherni sarsonu sargardon qilgan, Pushkinga o‘q uzib, mashrabni dorga ostirganlar ham o‘shalar emasmi?!

Abdulla Oripovning fikran barkamol, badiiy tafakkurning yetuk namunasi bo‘lgan she’rlaridan biri “Olomonga” she’ridir. Bu she’r shu qadar mantiqan yaxlitki, biror bandini ajratib olib tahlil qilish mumkin emas. Shuning uchun bu she’rni to‘laligicha keltiramiz.

Mashrab osilganda qayoqda eding?

Lorka otilganda qayoqda eding?

Surishtirganmiding Qodiriyni yo

Qalqon bo‘lganmiding kelganda balo?

Hukmlar o‘qilur sening nomingdan,

Tarixlar to‘qilur sening nomingdan.

Nimasan? Qandayin sehrli kuchsan?

Nechun tamoshoga munchalar o‘chsan?

Qarshingda hasratli o‘yga tolaman:

Qachon xalq bo‘lasan, ey, sen- olomon?![31].

Axir biz ham har qadamda ana shunday olomonni uchratmayapmizmi? Avtobuslarda joy bo‘shatish malol kelib, nogiron chollar bilan janjallashayotgan ba’zi beyuzlarni ko‘rib, indamay yalpayib o‘tirgan kimsalarni, birovning cho‘ntagini kesib ketayotganlarni ko‘rib ko‘rmaslikka olayotgan kishilarni, birovni nohaq malomat qilib, infarktga yo‘liqtirgan “olomon”ni biz ko‘rmayapmizmi? Ba’zi hollarda o‘zimiz istab-istamay ana shu “olomon”ga qo‘shilib qolmayapmizmi?

O‘oir go‘yo o‘zining otashin misralari bilan vijdoni uyg‘oq kishilarni olomon orasidan tortib chiqarmoqchi. Biroq shoir razillar razolatiga qancha ko‘p duchor bo‘lmasin, bedillar sitamidan qancha ko‘p ozor chekmasin, inson qalbining ezguligiga va bu ezgulikning manguligiga qattiq ishonadi. Shuning uchun ham u yozadi:

Dunyoda diyonat hali mavduddir,

Hali mard yigitlar yashab yuribdi.
Onalar oq suti hamon oq sutdir,
Quyosh ham falakda porlab turibdi[32].

U xayrlashuv she’rida:

Hayajon bu- o‘lim, kulfatdir – qo‘shiq,
Qilt etgan shamoldan titramas yurak.
Unga endi na dard, na quvonch, na ishq,
Balkim tung‘ib qolgan bir orom kerak[33].

Chindan ham dunyoning dardlarini, bani odamning sevinch va xasratlarini qalbida tuya-tuya, shoirning hasta yuragi uchun “hayajon-o‘lim, “qo‘shiq-kulfat” bo‘lib qolmog‘iga ham shubha qilmasa bo‘ladi.

Mazkur tadqiqotning muallifi shoirning ana shu she’riga quyidagi javob she’rini yozgan.

ABDULLA ORIPOVNING “XAYRLASHUV” SHE’RIGA JAVOB

Ketmang siz, chechaklar yig‘laydi yum-yum,
Ketmang siz yulduzlar ko‘tarar faryod.
Shamollar boshini toshlarga urib,
Dod deydi, dod deydi, dod ustiga dod!

Sohir tabiatning sobir g‘amkashi,

Ketmang, to ohular yutmasin og‘u.
“O‘zi ming yillarkim qo‘shiq serqayg‘u..”
Qo‘ying, u endi hech chekmasin yohu!

Ketmang siz, to hayrat bezabon qolib,

Hasratga esa til bitmasin biyron,
Shoir o‘z xalqining toza iymoni,
Ketmang, to bepanoh qolmasin iymon.

Shoir qalbiga shunchalar ozor bergan dard nima? Bu savolga javobni ham shoirning o‘z she’rlaridan axtarmoq kerak.

Abdulla Oripov “Qonuniyat” nomli she’rida aytgan alamli haqiqat qalblarni larzaga soladi. Dunyoda jamiki mavjudotning o‘z yashash tarzi bor. Mushuk sichqonning kushandasi, tulki esa quyon yoki tovuq yeb tirikchilik qiladi. Faqat odamzotgina bir-birining kushandasi ekanligi shoir qalbini o‘rtaydi:

Oh, faqat odamzot – farzandi bashar,

Bir-birin maxv etish qasdida yashar[34].

Mana, shoir qalbini beorom, yuragini dog‘ qilgan dard! Bu dard butun bashariyatning dardidir. Shoir ana shu olamshumul dardga davo izlaydi. Chunki shoir olam dardini hammadan ham ko‘proq, hammadan ham teranroq tuyadi. Shuning uchun ham u hamisha yonib, o‘rtanib kuylaydi.

MUSIQIY MISRALAR SADOSI

Abdulla Oripov she’riyati musiqaviy she’riyatdir. Uning har bir misrasida, har bir bandida alohida takrorlanmas ohang bor. Mana, bir vazmin, bir o‘ktam ohangda otashin misralar yangramoqda.

Hamin sarhadlardan g‘amgin sas kelur,
Malomat toshlari basma-bas kelur.

Odamni mahv etar farzandi odam,

Odam erur ammo tamoshabin ham.

Yetim go‘daklarning ko‘zdagi yoshi

Bu – jumla jahonga malomat toshi[35].

Yuqoridagi misralarda har bir so‘z bittadan tosh bo‘lib go‘yo alohida-alohida ritm bilan naq sening ko‘ksingga tegadi, ruhingga g‘alayon soladi. Bu haqda shoirning o‘zi ham she’r boshidayoq aytib qo‘ygan:

Idroking mavjiga tekkani zamon
U mudroq ruhingga solur g‘alayon[36].

Abdulla Oripovning har bir she’rining o‘z ohangi bor, uni sira ham boshqa ohangda aytib bo‘lmaydi. Shoirning bundan yigirma bir yil muqaddam (1963) yozgan “Sen bag‘orni sog‘inmadingmi?” deb nomlangan she’r sarlavhasining o‘ziyoq allaqanday musiqiy sadolarni yodimizga soladi. U sadolar ham shunday sadolarki, bahorning nimpushti g‘unchalari, chuchmomalar gulbarglarining qatlari ochilishidan paydo bo‘lgan, faqat qalb qulog‘i tinglashi mumkin bo‘lgan sadolardir:

Uzoqlardan zalvorli tog‘lar
Xayolimni keldilar bosib.
O‘tdi qancha intizor chog‘lar
Vasling menga bo‘lmadi nasib.
Sensiz men ham, bahor ham g‘arib,
Sen bahorni sog‘inmadingmi?[37].

Abdulla Oripovning “Yurtim shamoli” she’ri mening nazarimda ham zukko rassom mo‘yqalami bilan chizilgan tengsiz suratga, ham sohir qalbdi bastakor yaratgan kuyga o‘xshaydi. Shoir vatan shamolining zangori suratini chizar ekan, avval bahor yellarining atlas ko‘ylaklar etagini taragandagi mayin saslari eshitilganday bo‘ladi. So‘ng esa goh shodlik, goh qayg‘u nafasini olib kelgan dolg‘ali shamollar ovozini tinglaymiz.

Shoirning maqsadi faqatgina Vatan shamolining suratini chizish emas, u olamdagi “qancha bo‘stonlarni sovurgan” davronlar bo‘ronidan so‘ylab, “qayg‘ulardan holiy” yurti shamolini kuylamoqdir.
Yashil bog‘lar quchog‘ida sayragan turfa qushlar orasida bulbul ovozi yagona bo‘lganidek, shoir Abdullaning ovozi ham tanhodir.

MЕHRGA MUHTOJ QALBLAR KUYCHISI

Abdulla Oripov she’rlarining eng katta mavzularidan biri, Mayoqub Qo‘shjonov yozganidek, “katta harf bilan yozilishi kerak bo‘lgan insoniy mehrdir”[38].

Shoirning “Samoviy mehmon, besh donishmand va farrosh kampir qissasi” nomli she’rida ana shu mehrning tirik haykali farrosh kampir obrazini yaratadi. Beshta qit’adan tanlab olingan, olamdagi barcha ilmlarni o‘zida mujassam etgan olimlar yecholmagan jumboqni farrosh kampir bir zumda hal qiladi-qo‘yadi. Kampir samoviy mehmonga somon yo‘lini ham, alfa-yu betalarni ham ko‘rsatib o‘tirmaydi. Balki o‘zining onalik qalbidagi samimiy mehrini izhor etadi. U samoviy mehmonning “sap-sariq rangi zardini” ko‘rib, shunday deydi:

Voy bechora bolagina,
Dard zaptiga olibdi-ku.
Holdan toyib, boshqa ko‘zi
Yumilib ham qopti-ku.

Shunday qilib farrosh kampir “rangini ko‘r somon deysan, suvdanmikan yo o‘tdan” deya girgitton bo‘ladi. Uning tikanakday tikka o‘sgan sochginasini silab” unga ichgani suv ham tutadi. Shu payt mo‘’jiza ro‘y beradi. Kampirning mehribonligidan samoviy mehmonning “bittagina ko‘ziga duvva-duvva yosh” keladi. Bu she’r o‘zining afsonaviy obrazlari bilan, ehtimol, minglab yillar insoniyatga mehrdan saboq berar.Axir, mehr zamingagina emas, insongagina emas, balki samoga ham zarurdir.

Agar hozirgi kunimizda insoniyat samoga mehrini emas, qahrini armug‘on etayotgani,imperialistik doiralar kosmosdan harbiy maqsadlarda foydalanishga harakat qilayotganini hisobga olsak, shoirning mazkur she’ri naqadar ulkan ijtimoiy xarakterga kasb etishini yanada yaqqolroq his etamiz.

Afsuski, taraqqiyot behad va benihoyat tez bo‘lgan bizning asrimizda o‘sha “katta harf bilan yozilishi kerak bo‘lgan mehr”ning bozori tobora kasod bo‘lib borayotgani hech kimga sir emas. Albatta, bu hol birinchi navbatda shoir qalbini bezovta qilishi ham shubhasizdir.

Shoirning keyingi paytlarda yozgan she’rlarida mehrga tashnalik hissi yanada o‘tliroq, yanada jozibaliroq kuylanadi. Uning “Qirq yosh” nomli she’rida mehr haqidagi, mehrga tashnalik haqidagi quyidagi misralarni o‘qigan she’rxon qalbi larzaga tushadi:

Kim alam chekmabdi umrida bir bor,

U meni anglamas, anglamas zinhor.
Kim haqqa tashnadir, kim mehrga zor,
Men unga umrimni etgumdir fido[39].

Mehr so‘zi qadimda quyosh ma’nosini bildirar ekan. Mehrga muhtoj qalblarning mumtoz kuychisi bo‘lgan Abdulla Oripov olamda mehru muhabbatning quyosh nurlari kabi serob bo‘lishini tilaydi.

TRADITSIYADAN – NOVATORLIKKA

Abdulla Oripov ijodida o‘zbek she’riyatidagi eng ezgu traditsiyalar izchil ravishda davom ettirilgan. Shoir o‘z she’rlarida Alisher navoiy kuylagan insonparvarlik, ezgullik, yaxshilik, razolatga ayovsiz nafrat, insoniy sevgi va muhabbat g‘oyalarini o‘ziga xos otashin misralarda talqin etadi, o‘sha g‘oyalarni mehru muhabbat bilan davom ettiradi. U G‘afur G‘ulom va Hamid olimjon kabi shoirlar ijodidagi vatanparvarlik motivlarini yanada jarangdor pardalarda kuylaydi.

Alisher Navoiy:

Odamiy ersang demagil odami

Oningkim yo‘q xalq g‘amidin g‘ami –

deya xalq g‘amini yemagan insonlar odam emasligini aytsa, Abdulla Oripov undaylarni “temir odam” deydi:

Ustoz, qalbi yo‘qdir uning ham, hayhot,
Na nafrat, na ishqni tanlamas u ham,
Uning ham ko‘zida chaqnamas hayot,
Munis boqishlarni anglamas u ham[40].

Klassik shoirlar ijodida olam go‘zalliklari inson chehrasiga nisbat berilib kuylangan. Biz Alisher navoiy, lutfiy, Fuzuliy kabi ulug‘ shoirlarning har bir misrasida gullar, chechaklar, yaproqlar, mayin shabbodalar, quyoshning ipak shu’lalari… qo‘ying-chi, bu nurli olamning barcha go‘zalliklari yorning go‘zalligiga nisbat berilib, bu yorug‘ dunyoga va olamning gultoji bo‘lmish insonga muhabbat ifoda etilgan.

Abdulla Oripovning ham har bir misrasida o‘sha gulu chechaklar, kuzning za’far yaproqlaridan tortib, yomg‘irlarning ma’yus shivirlashlarigacha tasvirlangan. Lekin bu tasvirlar inson qalbining turli manzaralarini, inson ruhiyatining rangin suratlarini akslantirish uchun xizmat qiladi.

Do‘stim, tingla…yaproqchalarning

Shivirlashi eshitilmoqda…
…Yuragim ham daraxtzor kabi
Nimanidir olqishlamoqda[41].

Shoirning yuqoridagi kabi misralarida inson ruhiyatidagi tug‘yonli lahzalar suratini tabiat manzaralari suratiorqali tasvirlaydi.

Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom kabi shoirlar ijodida Vatan madhi tantanavor ohanglarda jaranglasa, Abdulla Oripov Vatanni ezgu bir dard bilan sevadi. Uni Ulug‘bekning boshini kesgan, Boburning sarsonu sargardon qilgan, Chingizxonlar zulmidan qon-qaqshagan, lekin bosh egmagan xalqni oppoq armon bilan sharaflaydi.

Abdulla Oripov dono xalqimiz yaratgan maqol va matallardan, iboralardan juda oqilona va san’atkorlik bilan foydalanadiki, natijada shoir tilga olgan maqollar qayta boshdan she’riy umrini boshlaydi. Ayniqsa, shoir o‘z to‘rtliklarida xalq maqollaridan samarali foydalangan. Uning “Men anglab yetgan falsafa”, “Tingla, bu abadiy sado bo‘ladi”,, “Deydilar, it hurar o‘tadi karvon”, “Bulbul o‘gay erur zog‘lar orasida kabi to‘rtliklarida xalq maqollaridan zargarona foydalanilgan”. Shoir bu maqollarni shunchaki o‘z fikrini isbotlash uchungina keltirmay, balki bu maqollarni yangi qirralar bilan, o‘zgacha jilolar bilan boyitgani uning novatorligidir.

Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo,
Bozorga o‘xshaydi bunda ham ma’ni.
Ikkisi ichra ham ko‘rmadim aslo
Molim yomon degan biror kimsani[42].

Shoir bu to‘rtligiga “Men anglab yetgan falsafa” deb sarlavha qo‘yibdi. Ha, shoir anglab yetgan falsafa bu tiriklik bozorining mangu haqiqat bo‘lgan falsafasidir.

SHOIR BADIIYATI HAQQONIYLIKDIR

Abdulla Oripov she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari haqida gapirar ekanmiz, uning yana bir xisslati haqida to‘xtalib o‘tmog‘imiz joizdir. Bu xislat shoir she’rlaridagi badiiyatdir.

“Lirik poeziyani faqat muzika bilan solishtirish mumkin,” — degan edi V.G. Belinskiy. Yana u so‘z ma’nosi yo‘qolib, his va musiqiy sadoga aylanishi haqida ham ajoyib fikr aytgan[43]. Poeziyani “his va musiqiy sadoga” aylantiruvchi omil, bu- she’rning badiiyatidir.

Badiiyat – bu, go‘zallikdir, tuyg‘ularga yo‘g‘rilgan she’riy tafakkur go‘zalligidir. “Go‘zallikning o‘zi muhim g‘oya. Bu go‘zallikni bo‘lib-bo‘lib tahlil etish daryodagi erkin baliqni tutib, pichoqda kesib, a’zolarini tekshirib, yana suvga qo‘yib yuborish bilan teng. Baliq faqat suvda yayragandagina odamning havasini keltiradi. To‘g‘ri, suvdagi baliqni tamosho qilishdan ko‘ra uni yeyishni afzal ko‘radigan odamlar ham oz emas. Bunday hissiz odamlar faqat san’at go‘zalligini emas, hayot go‘zalligini ham ko‘rmaydilar. To‘g‘risi, kun kechiradilar”[44], — deb yozadi taniqli munaqqid Mahkam Mahmudov.

Badiiyat, Mahkam Mahmudov iboralari bilan aytganda, “inson qalbidagi manzaralarning cheksiz bo‘yog‘ini his etmoqdir”. Shoir so‘zdan tuyg‘u yaratadi, tuyg‘ular orqali, tuyg‘ular bo‘yog‘i bilan esa inson qalbining manzaralarini chizib beradi.

Mahkam Mahmudov yozadi: “So‘zning buyuk qudratini zarracha inkor etmaganimiz holda, shuni aytishimiz kerakki, tuyg‘u agar daryo bo‘lsa, so‘z uning qirg‘og‘i, tuyg‘u agar parivash qiz bo‘lsa, so‘z uning surati, tuyg‘u agar gulzor bo‘lsa, so‘z- rassomning bo‘yog‘i. Yong‘oqdan murod uning mag‘zi, qig‘oqdan murod uning suvi. Suratdan murod uning sohibasi, bo‘yoqlardan murod gulzorning o‘zi”[45].

Munaqqid fikrlaridan anglashiladiki, she’riyatning ham asl murodi inson tuyg‘ulariga ta’sir etmoqdir. Lekin she’riyatda badiiylik bo‘lsagina inson tuyg‘ulariga ta’sir etadi. Yolg‘ir fikrning o‘zi inson qalbiga, uning tuyg‘ulariga ta’sir etmaydi. She’riyat esa tuyg‘ularga ta’sir eta olish qudrati bilan boshqa san’atlardan farq etadi.

Filologiya fanlari kandidati, dotsent Muhammadjon Madg‘oziyev “Badiiylik nima, menga tushuntirib bersangiz”, — deb xat yozgan havaskorlarga shunday javob yozibdilar: “ So‘rab ko‘ring-chi, asalari asal yig‘ishni kimdan o‘rgangan ekan, gullar rango rang ochilishni va muattar bo‘y sochish haqida kimdan maslahat olgan ekan? Badiiylik ham xuddi shuning kabi hayotiylik va haqqoniylikdadir”[46].

Abdulla Oripov she’riyatining qudrati ham uning yuksak darajadagi badiiyligidadir. Lekin uning she’rlarida sun’iy badiiylik, zo‘rma-zo‘raki o‘xshatishlar, mantiqqa zid bo‘lgan jonlantirishlar orqali badiiyat yaratilmaydi. Uning har bir iborasi, har bir tashbehi ayni haqiqatdir. Mana, uning “Bahor” she’rida shunday misralar bor:

Qaydadir shoira kuylaydi behol,

Mening ham oy kabi ko‘nglim yarimta[47].

“Yarimta ko‘ngil” va “yarim oy” –naqadar haqqoniy va go‘zal tashbeh. Agar yarimta ko‘ngilga yarim oy o‘xshatilmaganida, shunchaki fikrning o‘zi, ya’ni darak gap bo‘lib qolar edi. “Yarimta oy” bu – haqqoniy badiiyat va shoir she’riga mangulik bag‘ishlagan omildir.

Shoirning ko‘pdan ma’lum va mashhur she’rlaridan biri “Nay” she’ridir. Undagi badiiylik hayotning, haqiqatning o‘zidir. Qamishning “adirlarda durkun yashagani” ham, odamlar uning tanasini pichoq bilan kesib olganlari ham, ko‘zi va bag‘rini o‘yib olganlari-yu, bu ham yetmagandek, bo‘g‘ziga lablarini qo‘yib puflaganlari ham haqiqatdir. Alamiga chiday olmay sho‘rlikning nola chekib yuborgani, odamlar esa qamishni yig‘latib qo‘yib, rohat qilganlari ham rost.

Bu tashqi ko‘rinishdagi haqiqatdan tashqari majoziy haqiqat ham bor. Bu ham bo‘lsa, inson yurak-bag‘ri alamlardan sitilib, chok-chok bo‘lganidan qamishdan nay yasab, o‘z dardlarini kuylashga ehtiyoj sezganidir. Haqqoniy va hayotiy badiiyatning qudrati ana shundadir.

Abdulla Oripov she’riyatining qalblarga yaqin va barchaga sevimli qilgan xususiyatlaridan biri ana shundadir.

XULOSA

Abdulla Oripov she’riyati, xalq va adabiyotshunoslik bir ovozdan e’tirof etganidek, o‘zbek poeziyasida muhim o‘ringa, katta salmoqqa ega bo‘lgan she’riyatdir.

Uning she’riyatidagi xalq qalbiga yaqinlik, xalq dilidagi quvonch va shodlik, armon va dardlarni topib so‘ylash, insonning rangin tuyg‘ularini rassomona ko‘z bilan ilg‘ab, musiqiy misralarda ifodalash, uning she’riyatidagi badiiy haqqoniyat uyg‘unligi – shoir she’rlarining takrorlanmas, o‘ziga xos xususiyatlaridandir.

Abdulla Oripovdek shoirning qalbi ona zamin yanglig‘ saxovatlidir. Zamin bag‘rida turfa xil gullar ochiladi, tikanlar o‘sadi. Shu kabi shoirningqalbi ham o‘z tuyg‘ularidan turfa xil gullar – she’riyat gullarini armug‘on etadi.

Chindan ham Abdulla Oripovning she’rlari mohiyat e’tibori bilan voqe bo‘lgan she’rlardir. Biz uchun, “shoir bir yurt” bo‘lgan O‘zbekiston uchun shoir ham, uning she’rlari ham hamisha aziz va ardoqlidir.

BIBLIOGRAFIYA

Abdulla Oripov. Yuzma-yuz. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1978.

Abdulla Oripov. Yillar armoni. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1984.
Abdulla Oripov. Najot qal’asi. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1980.
Abdulla oripov. Surat va siyrat. — “Yosh gvardiya” nashriyoti, Toshkent, 1981.
Abdulla Oripov. Mitti yulduz. — Toshkent, 1965.
Abdulla Oripov. Surat va siyrat. — “Yosh gvardiya” nashriyoti, Toshkent, 1981.
Abdulla Oripov. Ko‘zlarim yo‘lingda. — Toshkent, 1966.
Abdulla Oripov. Onajon. — Toshkent, 1969.
Abdulla Oripov. Ruhim. — Toshkent, 1971.
Abdulla Oripov. Hayrat. — Toshkent, 1974.
Belinskiy V.G. Poeziyaning xil va turlarga bo‘linishi. — Toshkent, 1975.
Boboyev T. Adabiyotshunoslikka kirish. — “O‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent, 1979.
Matyoqub Qo‘shjonov. Onajonim she’riyat. — “O‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent, 1984.
Mahkam mahmudov. Abadiyat lahzalari. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1981.
M. M.Madg‘oziyev. Nozim va nozimalarga xat – “Kommuna” gazetasi, 1976 yil 27 yanvar.
M. Madg‘oziyev. Kitobxon kundaligi. Qo‘zyozma.
S. Mamajonov. Saylanma. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1981.
N. Xudoyberganov. Ehtiros to‘lqinlari. — G‘afur g‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyati. Toshkent, 1970.
Norboy Xudoyberganov. Cho‘qqilar chorlaydi. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1978.
Ibrohim G‘afurov. Yurak-alanga. — G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent, 1979.
N. Rahimjonov. Qalbning to‘rt fasli. – “O‘zbekiston madaniyati” gaz., 1979 yil 28 avgust.
Sh. Homidiy va boshq. Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati. — “O‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent, 1970.

________________________________________

[1] Farg‘ona davlat pedagogika instituti O‘zbek filologiyasi fakulteti 5-kurs talabasi Maqsuda Ergashevaning diplom ishi. Ilmiy rahbar: filologiya fanlari kandidati , dotsent Muhammadjon Madg‘oziyev.
[2] Oripov Abdulla. Yillar armoni. G‘.G‘ulom nomli adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent-1984. 216-b.
[3] Rahimjonov Nu’mon. Qalbning to‘rt fasli – “O‘zbekiston madaniyati” gaz.,28 avgust 1979 yil.
[4] Oripov Abdulla. Yillar armoni, 447-b.
[5] O‘sha joyda, 216-b.
[6] Qo‘shjonov M. Kamalakday serjilo – Abdulla Oripov. Yillar armoni. 3-b.
[7] Oripov Abdulla. Yillar armoni., 1984, 436-b.
[8] O‘sha joyda.
[9] A. Oripovning 1981 yil avgust oyida bo‘lib o‘tgan “YoShsh ijodkorlarning respublika seminari2 mashg‘ulotidagi suhbatidan
[10] Oripov A. Yillar armoni. 33-b.
[11] O‘sha joyda. 223-b.
[12] O‘sha joyda.
[13] Xudoyberganov N. Cho‘qqilar chorlaydi. T., 1975, 115-b.
[14] Xudoyberganov N. Ehtiros to‘lqinlari. G‘.G‘ulom nomli adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent, 1970. 120-b.
[15] O‘sha joyda.
[16]Xudoyberganov N. Cho‘qqilar chorlaydi. G‘. G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent, 1975.
[17] Oripov A. Yillar armoni. Toshkent, 1984. 126-b.
[18] O‘sha manba. 122-b.
[19] O‘sha joyda. 49-b.
[20] O‘sha joyda. 173-b.
[21] Oripov A. Yillar armoni. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, Toshkent, 1984. 142-b (keyingi barcha she’riy parchalar shoirning shu kitobidan olingan)
[22] O‘sha manba. 143-b.
[23] O‘sha manba. 70-b.
[24] O‘sha joyda. 54-b
[25] Xudoyberganov. Cho‘qqilar chorlaydi.
[26] Oripov A. Yillar armoni. 477-b.
[27] O‘sha manba. 477-b.
[28] O‘sha manba. 463-b.
[29] O‘sha manba. 456-b.
[30] O‘sha joyda. 457-b
[31] O‘sha manba. 423-b.
[32] O‘sha manba. 437-b.
[33] O‘sha manba. 440-b.
[34] Oripov Abdulla. Yillar armoni. 461-b.
[35] O‘sha manba. 337-b
[36] O‘sha joyda.
[37] O‘sha joyda. 51-b.
[38] Qo‘shjonov M. Onajonim she’riyat. Toshkent, “O‘qituvchi” nashriyoti, 1984. 32-b.
[39] O‘sha manba. 442-b.
[40] O‘sha manba. 59-b
[41] O‘sha manba. 87-b.
[42] O‘sha joyda. 480-b.
[43] Iqtibos: Mahmudov M. Abadiyat lahzalari. G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, T.,1981. 23-b.
[44] Mahmudov M. Abadiyat lahzalari. T., 1981. 23-b.
[45] O‘sha joyda. 23-b.
[46] Filologiya fanlari kandidati, dotsent M. Madg‘oziyev bilan suhbatdan.
[47] Oripov A. Yillar armoni. 127-b.

Tadqiqot muallifi haqida

005Maqsuda Ergasheva (Ergasheva Maqsuda Muhammadsiddiq qizi) 1951 yilning 17 fevralida Farg‘ona viloyati Oltiariq tumani Oqbo‘yra qishlog‘ida tug‘ilgan. 1983 yilda Farg‘ona Davlat Pedagogika institutining filologiya fakultetini tugatgan. 1970 yildan Oltiariq tumanidagi 19-maktabda boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi bo‘lib ishlay boshlagan. 1983 yildan boshlab ona tili va adabiyot fanidan dars bera boshlagan. Bir qator kitoblar muallifi ( «Bahorni axtarib», «Ezgu so‘z», «Diyorimga ko‘zing tegmasin», «Ko‘ngil kishilari» va boshq.). Shoira 2014 yili vafot etdi. So‘nggi “Taqdir hikoyatlari” xotira-roman kitobi vafotidan so‘ng (2015) chop etildi.

Manba: “Qalb sadosi” gazetasi veb-sahifasi

045

(Tashriflar: umumiy 37 299, bugungi 49)

TEG(LAR) Abdulla OripovMaqsuda Ergasheva
O'XSHASH MAQOLALAR.