Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

 
 
 
 
 
 
134
Тошалиев И. Кўрсатилган диссертация.-Б. 155. 

---

- 93 - 
93 
Боб бўйича хулосалар 
 
1. Парантезаларнинг кириш ва киритма турларининг семантикаси ва 
бу семантиканинг намоѐн бўлиш жиҳатлари фарқли ва ўзига хосдир. 
Киришларнинг аксарияти бошқа тилларда бўлгани каби ўзбек тилида ҳам 
муайян сўз, сўз бирикмаси ѐки гап шаклида турғунлашган, муайян бир 
маъно-мазмун, субъектив-модал муносабат ифодаси учун хосланган. Шунинг 
учун уларни семантик гуруҳларга ажратиш мумкин. Аммо киритмаларда 
ифодаланадиган қўшимча маълумот, умуман, маъно-мазмунни конкрет 
гуруҳларга ажратиб бўлмайди. Чунки уларда инсон, табиат, жамият, умуман, 
ҳаѐтнинг барча соҳаларига оид мазмунлар ифодаланадики, уларни конкрет 
семантик гуруҳ тарзида таснифлашнинг имкони йўқ, фақат қўшимча 
маълумот, изоҳ-тушунтириш, экспрессив-баҳо ифодаловчи киритмалар 
тарзида уч асосий типини фарқлаш мақсадга мувофиқ. 
2. Асосий гап (ѐки матн) ва парантеза ўртасидаги мазмуний-мантиқий 
ва лексик-грамматик алоқа хусусида турлича қарашлар мавжуд. Бизнингча, 
бу алоқанинг “интродуктив алоқа” тарзидаги талқинини маъқуллаш мумкин, 
интродукция сўзининг асл маъноси (лотинча introductio) “киритиш”дир, 
шунинг учун ҳам мазкур термин парантеза ва асосий гап (матн) ўртасидаги 
муносабатни аниқ акс эттиради. 
3. Таркибида сўз ѐки сўз бирикмаси шаклидаги парантеза иштирок 
этган гапни мураккаблашган гап сифатида баҳолаш ҳақидаги фикрларга 
қўшилиш мумкин, аммо гап шаклидаги парантезани ўз ичига олган гапнинг 
синтактик мақомини қўшма гап дейиш мақсадга мувофиқ. Чунки бугун 
тилшуносликда кесим гапнинг мазмуний-грамматик маркази эканлиги, бир 
кесим бир гапни шакллантириши ҳақидаги фикрлар барқарорлашди. 
Одатдаги қўшма гапларда тенгланиш (боғланган қўшма гаплар) ва 
тобеланиш (эргашган қўшма гаплар) муносабатидаги алоқа мавжуд бўлса, 

---

- 94 - 
94 
парантезали қўшма гапларда киритиш, яъни интродуктив муносабатдаги 
алоқа мавжуд. 
4. Парантезалар бадиий матнда гап бўлаги, гап ва муайян микроматн 
билан бевосита алоқаланади. Бу алоқанинг воқеланишида, албатта, яхлит 
матндаги муайян воситалар ҳам иштирок этади. Бунда хилма-хил маъно-
мазмунлар ифодаланади. Сўз, сўз бирикмаси, гап (содда ва қўшма) ва 
микроматн шаклидаги парантезалар турли гап бўлаклари, яхлит гап билан 
алоқаланиши мумкин. Аммо сўз ва сўз бирикмаси шаклидаги парантезалар 
микроматн билан деярли алоқалана олмайди.
5. Яхлит гап билан алоқаланадиган, айниқса, сўз ва сўз бирикмаси 
(баъзан гап) шаклидаги парантезаларнинг кўпроқ киришлар характерида 
бўлиши кузатилади.