Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари. Тадқиқотнинг асосий 
мақсади ўзбек тили бадиий матнидаги парантез бирликларнинг семантик-
грамматик ва лингвопоэтик хусусиятларини ўрганишдан иборат. Бу мақсадга 
эришиш учун қуйидаги вазифаларни бажариш кўзда тутилган: 
- тилшуносликда парантеза ҳодисасининг ўрганилиш тарихини 
таҳлил қилиш; 
- парантезаларнинг кириш ва киритма турларини фарқлаш учун асос 
бўладиган омилларга аниқлик киритиш; 
- парантезанинг ҳар икки тури ҳам пайдо бўлишига кўра жонли 
оғзаки нутқ маҳсули эканлигини асослаш; 
- парантезаларни гап доирасида эмас, матн доирасида ўрганиш, 
уларни экспрессив синтаксис бирлиги сифатида талқин қилиш заруриятини 
кўрсатиш; 
- турли структурал шаклдаги парантезаларнинг матнда бевосита 
алоқаланадиган бирликларини аниқлаш ва таҳлил қилиш; 
- бадиий матнда кириш ва киритмаларнинг лингвопоэтик қиммат касб 
этишидаги асосий қонуниятларни аниқлаш. 
Тадқиқотнинг объекти ва матераллари. Ишнинг тадқиқ объектини 
ўзбек тили бадиий матнларида учрайдиган парантез бирликлар ташкил 
қилади. Чўлпон, А. Қаҳҳор, С. Аҳмад, О. Ёқубов, Ў. Ҳошимов, Т. Малик,
Э. Аъзам, Ш.Холмирзаев, Х. Дўстмуҳаммад каби кўплаб маҳоратли ўзбек 
ѐзувчиларининг насрий асарлари матнларидан олинган тил фактлари 
қўйилган муаммонинг тадқиқида материал вазифасини ўтади.

---

- 6 - 
6 
Тадқиқотнинг методологик асоси ва методлари. Тадқиқотнинг 
методологик асосини диалектик фалсафанинг шакл ва мазмун бирлиги,
умумийлик ва хусусийлик ҳақидаги қонуниятлари ташкил қилади. Ишда, 
асосан, тавсифлаш, қиѐслаш, лингвопоэтик таҳлил ҳамда таснифлаш 
методларидан фойдаланилди. 
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар: 
1. Парантезалар ўзбек тилида кейинги даврларда пайдо бўлган ҳодиса 
эмас, балки эскидан тилимизда мавжуд бўлган ҳодисадир. 
2. Парантезаларнинг кириш ва киритма турлари ўртасида синтактик-
позицион ва интонацион фарқлар мавжуд бўлса-да, уларни фарқлайдиган 
асосий омил семантикадир. 
3. Парантезаларнинг ҳар икки тури ҳам дастлаб оғзаки нутқда пайдо 
бўлган, фақат тиниш белгиларининг амалиѐтга кириши ва ривожи билан 
киритмаларнинг қўлланиш доираси ѐзма нутқда кенгайган. 
4. 
Парантезаларнинг 
структур-синтактик, 
коммуникатив 
ва 
лингвопоэтик моҳияти матнда аниқ намоѐн бўлади, шунинг учун уларни гап 
доирасида эмас, балки матн доирасида ўрганиш лозим. 
5. Киришлар муайян маъно ифодачиси сифатида деярли қолиплашган, 
шунинг учун уларни бир қатор аниқ семантик гуруҳларга ажратиш мумкин; 
киритмаларда эса бундай қолиплашув йўқ, шунинг учун уларни конкрет 
семантик гуруҳларга ажратиб бўлмайди, фақат қўшимча маълумот, изоҳ-
тушунтириш ва экспрессив-баҳо ифодаловчи киритмалар тарзида асосий 
типга ажратиш мумкин. 
6. Парантеза ва асосий гап (ѐки микроматн) ўртасидаги алоқани 
интродуктив алоқа тарзида талқин қилиш мақсадга мувофиқ. 
7. Бадиий матнда парантезалар турли структурал шаклларда гап 
бўлаги, гап ва муайян микроматн билан бевосита алоқаланади, бу алоқанинг 
воқеланишида, албатта, яхлит матндаги муайян бирликлар ҳам иштирок 
этади. 

---

- 7 - 
7 
8. Парантезалар бадиий матнда поэтик актуаллашиш имконияти жуда 
катта бўлган синтактик воситалардандир. 
9. Киришларга қараганда киритмаларнинг лингвопоэтик қиммати, 
айрим ҳолатларни ҳисобга олмаганда, юқори бўлади. 
10. Парантезаларнинг бир коммуникатив йўналишлисига қараганда 
икки коммуникатив йўналишлиси бадиий матнда кучлироқ бадиий таъкид 
олади.