- 47 -
47
англаш учун кенгроқ матнга мурожаат қилиш лозим. Хусусан, бир неча абзац
олдинги қуйидаги парча билан алоқалантирилганда мазкур парантезанинг
мақсади ойдинлашади:
Тилмочнинг маълумот беришича, қурияча салом
билан ҳиндийча саломни чалкаштирган бу зот Ким Ир Сеннинг холаваччаси
эмиш, вақти-замонида Чан Кайшини, Мао Цзедунни, ҳатто Сталинни
даволаган. Ҳитлерни ҳам даволамоқчи бўлган-у, самолѐтга патта
тополмаган. Қўли роса енгил, ўзини Ибн Синонинг шогирди санайди...
Бу ўринда айни матн мисолида яна икки хусусга эътиборни қаратиш
мақсадга мувофиқ. Аввало, матн доирасида гапларнинг ўзаро боғланишида,
шунингдек, парантезаларнинг асосий - киритувчи гап билан (умуман, бошқа
гаплар билан ҳам) боғланишида горизонтал ва вертикал муносабатларни
фарқлаш тилшуносликда анча кенг тарқалган. Парантез бирликларнинг матн
блокларини шакллантиришдаги иштироки, яъни уларнинг гаплар орасидаги
ҳам горизонтал, ҳам вертикал алоқадорлик мавжудлигининг кўрсаткичлари
бўлишини ҳисобга олган ҳолда парантезаларнинг матндаги аҳамиятининг
нечоғлик катта эканлиги таъкидланади.
90
Юқорида
келтирилган Чингизхону
Наполеондан бўлак – афсуски, булар олдин ўтган-да, йўқса, уларни-да
даволаган бўларди шаклидаги парантеза асосий-киритувчи гапда эганинг
аниқловчиси вазифасида келган
нуқул доҳийларни даволаган бирикмаси
билан горизонтал муносабатда, матнда бир неча абзац олдин келган
Тилмочнинг маълумот беришича, қурияча салом билан ҳиндийча саломни
чалкаштирган бу зот Ким Ир Сеннинг холаваччаси эмиш, вақти-замонида
Чан Кайшини, Мао Цзедунни, ҳатто Сталинни даволаган. Ҳитлерни ҳам
даволамоқчи бўлган-у, самолѐтга патта тополмаган. Қўли роса енгил, ўзини
Ибн Синонинг шогирди санайди... парчаси билан эса вертикал
муносабатдадир. Парантез бирликлар тадқиқида мазкур икки муносабат тури
ҳам инобатга олиниши лозим. Алоҳида айтиш жоизки, бундай муносабатлар,
айниқса, бадиий матнда фавқулодда диққатга сазовор. Шунинг учун ҳам
90
Мецлер А.А. Кўрсатилган асар.-Б. 91.
- 48 -
48
М.Йўлдошев бу муносабат билан қуйидагиларни таъкидлайди: “...Ана шу
мулоҳазалардан келиб чиқилса, сўз ѐки бошқа бирликнинг бадиий матндаги
поэтик, эстетик қимматини баҳолаш учун матндан узиб олинган кичик бир
парча етарли эмаслиги янада ойдин бўлади. Эстетик белгининг моҳияти
синтагматик ѐки кенгроқ горизонтал муносабатларда тўла намоѐн бўла олмас
экан, вертикал муносабатлар ифодаси учун етарли бўлган яхлит бадиий матн
ѐки матннинг йирикроқ парчаси билан иш кўриш зарурийдир.”
91
Вертикал
муносабатларни тасаввур қилиш учун яхлит бадиий матн ѐки матннинг
йирикроқ парчаси лозим эканлиги ҳақидаги бу фикрга тўла қўшилиш
мумкин. Аммо айрим тадқиқотчилар бундай муносабатнинг воқеланишини
парантез бирликнинг фақат олдинги контекст билан алоқаси доирасида
чеклаб қўядиларки
92
, бундай қараш анчайин мунозаралидир. Парантез
бирликларнинг матндаги вертикал алоқалари олдинги контекст билан ҳам (бу
ҳолат кенгроқ тарқалган), кейинги контекст билан ҳам бўлавериши мумкин.
Юқорида келтирилган
Чингизхону Наполеондан бўлак – афсуски, булар
олдин ўтган-да, йўқса, уларни-да даволаган бўларди парантезаси олдинги
контекстдаги тегишли парча билан ва айни пайтда беш-олти абзац кейин
келган қуйидаги парча билан вертикал алоқага эга:
Шу ишларни чироқни ѐқиб
ѐки қўлидаги шамни бир чеккага қўйибгина қилса бўлмасмикин, деган ўй
тинчлик бермайди жафокашга. Жафокор эса бепарво, билганидан қолмайди.
Ахир, у – Ким Ир Сеннинг холаваччаси, кимсан – Чан Кайши, Мао Цзедун,
Сталинларни даволаган зот! Қолаверса, Ибн Синонинг мухлиси, Розийнинг
бўлажак шогирди!..
Иккинчи бир хусус шундан иборатки,
парантеза ва у кирган гап
ўртасида кўп ҳолларда (айниқса, парантеза гап ва ундан катта бирлик
шаклида бўлганда) фарқли коммуникатив перспективанинг, яъни фарқли
фикрий йўналишнинг мавжуд бўлишидир. Парантеза ўзи кирган жумла
91
Йўлдошев М. Кўрсатилган китоб.-Б. 101 – 102.
92
Масалан, қар.: Самолетова Р.С. Кўрсатилган мақола.-Б. 139.
- 49 -
49
таркибида икки хил йўналишдаги мазмуний-коммуникатив планларнинг
ифодаланишига имкон беради.
93
Бошқача қилиб
айтганда, парантеза бир
нуқтаи назардаги фикрни, асосий гап эса бошқа нуқтаи назардаги фикрни
ифодалайди, ана шундай икки фарқли коммуникатив йўналишдаги фикр
ифодаси бир гап ѐки матн доирасида бирлашади, жамланади. Бу ўринда
парантезаларнинг матн шакллантирувчилик хусусияти яна бир карра намоѐн
бўлади. Юқорида таҳлил қилганимиз
Нуқул доҳийларни даволаган
(Чингизхону Наполеондан бўлак – афсуски, булар олдин ўтган-да, йўқса,
уларни-да даволаган бўларди!) зот унинг оѐқларини жуфтлаб қайиш билан
чандиб тортадию каравот адоғидаги нимагадир қистириб қўяди (Э.Аъзам,
“Пакананинг ошиқ кўнгли” қиссаси) шаклидаги парантезали гапга диққат
қилинса, бу ҳолатни аниқ кўриш мумкин.
Асосий гапда, яъни
Нуқул
доҳийларни даволаган зот унинг оѐқларини жуфтлаб қайиш билан чандиб
тортадию каравот адоғидаги нимагадир қистириб қўяди жумласидаги
коммуникатив йўналиш бошқа – у бошқа одамга тегишли, бу жумла ичидаги
Чингизхону Наполеондан бўлак – афсуски, булар олдин ўтган-да, йўқса,
уларни-да даволаган бўларди! парантезасида ифодаланган фикр йўналиши
эса асосий гапдагидан фарқли, яъни бу фикр энди бошқа субъектга тегишли.
Парантезали гаплардаги бундай имконият, яъни мураккаб мазмундан
ташқари турли нуқтаи назарларни жамлаш имконияти бадиийликни
ифодалаш, лингвопоэтика учун бениҳоя катта аҳамиятга эга эканлигини
айтиш лозим.
Do'stlaringiz bilan baham: 
