Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси

Жоҳил (нодон) кишиларнинг суҳбати ақлни камайтирур”. 
Қавс белгисининг иккинчи аломатини муаллиф шундай изоҳлайди: 
“... ѐки сўз орасинда бирор мазмунни эска тушуруб кетмоқчи бўлғонда икки 
четига қўйилур”.
38
Билдирилган бу фикрлар айнан киритма категорияларнинг 
табиатига хос. Лекин муаллиф киритмаларнинг матнда қўлланишига мисол 
келтирмайди. Аммо олимнинг бошқа мақолаларида бу давр ѐзма нутқида 
киритма конструкциялар фақат қавс ѐрдамида ажратилганини кузатдик. 
Демак, А.Зоҳирий биринчи бўлиб киритмаларнинг хусусиятини ѐритишга 
муваффақ бўлган. Бироқ “Имло”да пунктуация масаласи хусусида баҳс 
юритилгани боис киритмаларга кенг ўрин берилмаган. Ашурали 
Зоҳирийнинг тилшунослик меросини ўрганган тадқиқотчи Т.Тоғаевнинг 
маълумот беришича, олим синтаксисга оид дарслик ҳам яратган, лекин турли 
сабабларга кўра рисола нашр этилмай қолган.
39
Бу даврда Ашурали 
Зоҳирийнинг “Имло”сидан бошқа дарслик майдонга келмади.
Фитратнинг тилшунослик меросини атрофлича ўрганган олима 
М.М.Қурбонова тадқиқот ишида таъкидлаганидек: “Фитрат бутун умри 
давомида тил софлиги учун қайғурди, миллий тил ва миллий ѐзувимиз 
бўлиши учун тинмай курашди”.
40
Дарҳақиқат, Фитрат ўзбек миллий 
грамматикасининг асосчиларидан биридир. Олим ўзбек тилшунослигида 
биринчи бор “Сарф” (Морфология) ва “Наҳв” (Синтаксис)дан иборат “Ўзбек 
тили қоидалари тўғрусида бир тажриба” китобини яратди.
41
Фитрат “Наҳв” китобида кириш сўзларга алоҳида тўхталади. Аммо 
киритма конструкциялар ҳақида ҳеч нарса демайди. Бизнингча, олим 
киритмаларни ҳам кириш сўзлар дея талқин қилади. Бу табиий ҳолат, чунки 
киритмалар 60-йилларга қадар киришлар дея эътироф этилган. 
38
Тоғаев Т. Кўрсатилган диссертация.-Б. 60. 
39
Тоғаев Т. Кўрсатилган диссертация.-Б. 25.
40
Қурбонова М.М. Фитратнинг тилшунослик мероси: Фил. фан. ном. ... дисс. -Тошкент, 1993.-Б. 113. 
41
Фитрат А. Танланган асаралар. IV жилд. –Тошкент: Маънавият, 2006.-Б. 140 -213. 

---

- 26 - 
26 
Фитрат киришларга қуйидагича таъриф беради: “Гап орасида шул 
гапнинг бўлаклари билан “наҳви(й)” бир муносабати бўлмаған бир сўз ѐ бир 
гап киргизиладир. Мана шул ѐт бўлиб кирган сўз ѐ гапка “кириш сўз” 
дейиладир. “Кириш сўз” арабларнинг “муътариза”, русларнинг “вводное 
слово” деган сўзларига тўғри келади: 
Бизнинг мактабда, Каримнинг айтканига кўра, бу кун дарс 
бўлмайдир, дарс бўлмағач, табиий, бизнинг боришимиз ҳам керак эмас 
деганимизда Каримнинг айтканига кўра ҳам табиий сўзлари кириш сўз 
бўладир. Буларнинг “кириш сўз” эканликларини шундан биламизким: 
буларни гапдан чиқариб қўйғанда гапдан англашилғувчи ўйға сира зарар 
бўлмайдир. 
Кириш сўзлар, юқоридаги мисолларда кўрганимиз каби гапнинг 
боришиға зарар бермай турған бўлсалар ики томонларида ики “,” шакли 
қўйиладир. Гапнинг боришиға зарар бературған бўлсалар ики томонларидан 
ики ѐй ѐки чизиқ қўйиладир: 
Қўзғол, ортиқ етар, эй қайғули оҳлар чекан (Элбек)... 
Бошланғич тарбиясининг бузуқлиғи, маълумотининг чекланганлиги 
(тўғриси, жуда озлиғи) ота-онадан ўксуз бўлиб билимсиз бир оғасининг 
қўлида қолғани... (Мирмулла). 
Самаркентни олмоққа қўшун тортқанда йўл ўртасида – Нил 
дарѐсими, Жайхунми деган бир дарѐга тўғри келар экан (Жулқунбой). 
Мана бу гапларда ѐйлар, чизиқлар орасида ѐзилған сўзлар кириш 
сўзларидир”.
42
Келтирилган мисоллардан ҳам кўриш мумкинки, муаллиф 
киритмаларни ҳам кириш сўзлар дея баҳолаган. Бу фикримизни 
мустаҳкамлаш учун олимнинг “туруш белгилари” (тиниш белгилари) деб 
аталувчи бўлимига мурожаат қиламиз. Муаллиф қавслар хусусида фикр 
юритар экан, киритмаларга хос хусусиятларни таъкидлайди: 
42
Фитрат А. Кўрсатилган китоб.-Б. 208 – 209. 

---

- 27 - 
27 
“( ) ѐйлар. “Кириш сўз”ларнинг ҳаммаси ѐйлар орасида ѐзиладир. 
Кириш сўзларнинг ики томонида ики ѐй ўрнида ики “,” белгиси қўймоқ ҳам 
бўладир: Бу зот Амрика, Олмониѐ (Гирмания), Англия, Япўния, Фирансия,