Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

у
хатолар ҳам да ф ож иаларнинг такрорлаим аслигини, бунга 
асло йўл қўйилм аслигини ҳам кўзлайм из.
Ў йлайм изки, мазкур китобда Х и ва хонлигини босиб олиш
347
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ж араёнида ва м устам лакачилик ҳумронлиги ўрнатилган даврда 
хоразм ликлар бош ига туш ган кулфатлар тўгрисида келтирилган 
маълумотлар 
кўп 
м аш аккатлар 
эвазига 
эриш ган 
мустакилли- 
гимизни кадрлаш ва уни асраш им из нақадар зарурлигини ҳис килиш
мажбуриятини зим м ам изга ю клайди.
XX аср бош ларида Х и ва хонлигида ерга эгалик м уносабат- 
л ар и н и н гу р тааср л ар гах о сш ак лл ар и тў л асақ л ан ган ҳ о л д а у иқтисодий 
ҳаётда муҳим роль ўйнаш да давом этди. Ш у билан бирга, пул ва 
бозор м уносабатларига асосланган янги муносабатлар, м ануф актура, 
завод-фабрика саноати ҳам ш акллана борди. Хонлмк и қгисодиёти 
Россия бозорига тортила борган сайин соликлар миқдори ҳам ош иб 
борганлиги кузатилади. Бу янги иж тимоий-иқтисодий ж араён да Хива 
хонлиги аҳолисининг табакаланиш и кучайди. М иллий бурж уаэия 
билан бир каторда ерснз, иш сиз ахоли гуруҳи ҳам кўпайди.
XX аср бош ларидаги Х и ва хонлиги бош қарув тизим и ва сиёсий 
ҳаётида Россия ҳукум ати ни н г таъсири, унинг ички иш -ларига 
аралашуни янада кучайди. Ҳ атго 1910 йил август ой ида М уҳам м ад 
Раҳимхон II (Ф еруз) ваф отидан кейин Х и н ах о н л и ги тах ти га валиаҳдни 
хон килиб кўтариш да ҳам подш о Россияси, унинг Т урки стон ўлкаси 
генерап-губернатори ва А м ударё бўлими ҳарбий бош лиги катта роль 
ўйнади. Бўлғуси хонга мам лакатда ислохотлар ўтказиш ш артини 
юклаб, кейин А сфандиёрхон Т ўрани хон деб эълон килди. Ш у сабабдан 
1910-1913 йилларда Х ива хонлигида вазири акбар И слом хўж а 
раҳбарлигида қатор ислоҳотларни амалга ош ириш га ҳаракат килинди. 
Бу ислоҳотлар XX аср бош ларида хонлик тахти агроф и да бош ланган 
гурух-бозлик кураш ини авж олд ирд и . Н атиж ада А сф андиёрхон вазири 
акбар И слом хўж а кўли билан эски хон ам алдорларининг м ол-м улкини 
мусодара қилиб, уларни И слом хўж ага душ ман килиб кўйди ва бунинг 
окибатида И слом хўж ага карш и фитна ую ш тирилди ва у ҳалок бўлди. 
Бу эса ислоҳотларнинг тўхтаб қолиш ига сабаб бўлди.
XIX аср охири - X X аср бош ларида Хива хонлигидаги сиёсий 
масалалардан 
бири 
хон 
ҳукум ати 
ва 
туркм анлар 
орасидаги 
муносабатлар масаласидир. Туркм ан уруғларининг 1910 йилдан 
кейин хон сиёсатига ва ум ум ан м устамлакачилик си ёсати га қарши 
чикиш лари авж олди. Биринчи жаҳон уруш и йилларида мамлакат* 
ичкарисидаги ҳар қандай м уам м они илож и борича тинчлик йўли билан 
ҳал килиш га интипаётган Россия хукумати Хива хони ва туркм ан лар
348
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўртасидаги низоларни ҳам ти нчлик асосида бартараф этиш учун 1915 
йилда Ж унаидхон (Қ урбон М ам ед сардор) ва А сф андиёрхонни ўзаро 
келиш тириб кўйди. Л екин 1916 йилдаги Хива кўзғолонининг олдини 
рус ҳукум ати хам ололмади. Ж унаидхон махаллий исёнчиларни 
кўллаб, уларни хон зикдонидан озод қилиш га эриш ди, лекин Галкин 
бош чилигидаги жазо отряди келганда туркм ан ж анговар отрядлари 
Қ оракум чўлига чикиб кетиб, қутулиб қолди, ўзбек ахолисидан бўлган 
исёнчилар эса осиб ўлдирилди.
Биз тахлил килган мавзуда Хоразм ж адидчилиги ва унинг 
ўзига хос хусусиятлари алохи да ўрин тутади. Х оразм ж адидчилиги 
тарихини ўрганар эканмиз, бир нарсага алоҳида эътибор бермогимиз 
керак бўлади. Бухоро ва Т уркистон ж адидларидан фарқли ўлароқ, 
Х ивада матбуот, газетачилик кўзга таш ланм айди. Л екин бу ҳаракат 
катнаш чилари, Ёш хиваликлар партияси раҳбарлари ва аъзоларининг 
кўплаб хотиралари бизгача сакланиб колган. У ш бу м анбаларнинг 
киёсий таҳлили асосида Х ива ж адидчилигининг ш аклланиш ш ароити 
ва ўзига хос хусусиятлари ҳақида куйидаги хулосаларни чикариш
мумкин:
- 
XIX асрда яш аб, иж од килган шоир, тарихчи, тарж им он ва 
улам оларни н г асарларидаги ғоялар ва таш қи савдо-м аданий алокалар 
илғор фикрли, таракки ёт тараф дорлари бўлган киш илар ўртасида 
м аъриф атпарварлар гуруҳининг ш аклланиш ига туртки бўлган;
- Россич им периясининг босқини сабаб Хива хонлигига кириб 
келган капиталистик иш лаб чикариш билан боғлик янгиликлар, 
маъриф ий ва инкилобий ғоялар, ш унингдек, М уҳам мад Рахимхон 
II (Ф еруз)н ин г янгиликларга мойиллиги, м аъриф ат ва маорифга 
хомийлиги Х ивадаги ж адидчилик ҳаракатига асос бўлган;
- давлат ам алдорлари: С алимохун ва унинг ўғли Бобоохун 
козикапонларнинг хайрихохлиги, Комил Х оразмий м ирзабош ининг 
ам алий ҳаракатлари, бош вазир И слом хўж а ам алгаош и рган ислохотлар 
Хива хонлигидаги ж адидчилик ҳаракатининг ўзига хослигини таш кил 
этади. Яъни, давлат раҳбарлари янги усул м актабларининг таш кил 
этилиш и ва ф аолиятига ёрдам берганлар;
- Туркистон ва Бухородаги каби, хонлик худудида ж адидчилик 
ғояларининг ёйилиш ида турли сабаблар билан бу ерга келган татар 
зиёлиларининг таш ви кот ва тарғиботи ҳам катта таъсир кўрсатган;
- Хоразм ж адидчилигининг ўзига хос том онларидан бири уларда
349
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

м атбуот ва газетачилик кенг йўлга кўйилм агани ва бу гояларни кенг 
халк оммаси орасида тарғиб килиш имкони бўлм аганидир. Ш унинг 
учун мазкур харакат асосан юкори ва ўрта табака вакиллари орасида 
кенгрок ёйилган;
- ш унингдек, ж адидчилик Хива хонлигида м ухолиф ат дараж асида 
бўлиб, эски тартиб тараф дорларига қарши янгилик, ислоҳот тараф - 
дорлари харакати ҳам бўлган;
- ж адидчилик ҳаракати қатнаш чилари орасидан Ёш хиваликлар 
гуруҳи, таш килоти, партияси ўсиб чиккан
Х уллас, 
Х оразм 
ж адидчилиги 
ҳам 
маърифий 
ҳаракатдан 
ислоҳотчилик ва сиёсий ҳаракат дараж асига кўтарилиб борган.
Ёш хиваликлар паргияси тадриж ий тараккиётини куйидаги 
тарзда тасаввур килиш мумкин. 1904-1905 йилларда ҳам ф икр, 1910 
йил бош ларида м анф аатлар гуруҳи сиф атида ш аклланган ам алдорлар, 
м аъриф атли бойлар, миллий бурж уазия ва зиёлилар 1917 йилда Х ива 
хонига мухолиф ат, 1918 йилда эса расмий сиёсий куч сиф атида намоён 
бўлган. Булар дунёқараш ининг тадриж ий ривож ланиш ида хонликдаги 
м авж уд тузум , Россия ва Туркистондаги сиёсий ўзгари ш лар катта 
таъсир килган ҳам да рус инқилобчилари, советлар ва Т уркистондаги 
маҳаллий инқилобчилар таъсири ҳам катга роль ўйнаган.
Х и вах о н ли ги н и н гагд ар и ли ш и в а Х оразм д аян ги си ёси й ту зу м н и н г 
ўрнатилиш ида қизил армия қўш инлари, Т уркистон ком м унистлари, 
Ёш хиваликлар партияси ва улар орқали Ж унаидхонга карш и ум ум ий 
кураш га қўш илган туркм ан уруғ б ош лиқларининг ҳарбий отрядлари 
орасида тузилган иттиф оқ муҳим роль ўйнади. Бу иттиф окка 
кирган ҳар бир сиёсий кучнинг ўз олдига қўйган м аксадлари бор 
эди. Қизил арм ия ва больш евикпар қандай қилиб б ўлса ҳам 1918- 
1920 йиллар давом ида маълум м аънода мустақил д авлат сиф атида 
ф аолият олиб бораётган Х ива хонлиги ҳудудини Россия қўл остидан 
чикармасликни мақсад қилиб кўйган бўлса, туркм ан уруғ сардорлари 
Ж унаидхон тазйиқидан қутулиб, эркин ҳаёт кечириш м аксадида бу 
иттиф окка қўш илган эдилар. М азкур иттиф окнинг таш килотчиси 
ҳисобланм иш Ёш хиваликлар партияси раҳбарлари н и нг мақсадлари 
эса аввал дем ократи к ислоҳотларни ам алга ош ириш , м ам лакатни 
эркин иқтисодиёт асосида тараққи ётга олиб бориш дан иборат 
бўлган. Х онлик тузум и таракки ётга тўси қ бўлаётганини кўргач, 
кейинчалик улар бу тузум ни куч билан ағдариш ни реж алаш тириш ди.
350
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Лекин улар қизил армия ва унинг сиёсий раҳбарлари хокимиятни 
кўлга киритишга ёрдам бериб, кейин ўз мамлакатларини мустакил 
равишда идора килишларига иўл куииб беради, деб жуда катта хато 
килганлар. Дархақикат, 1920 йил апрел ойида тузилган, асосан Ёш 
хиваликлардан иборат бўлган Хоразм Халк Совет Республикасининг 
биринчи ҳукумати кизил аскарлар томонидан 1921 йил март ойидаёк 
тугатилди. Ҳукумат раҳбарларининг кўпчилиги камокка олинди ва 
бадном қилинди. Бундан кейин 1924 йил охирларига кадар Хоразмда 
турган РСФСРнинг ваколатли вакиллари коммунистлар тазйиқи 
билан Хоразм Халк Совет Республикасида ўн мартадан ортик хукумат 
рахбарларини ўзгартирдилар. Халк нозирлари камокка олинди, 
сургун килинди ва отиб ташланди. Бундан ташкари, нозирларнинг 
номлари бадном килинди. Бу орқали Россия ҳукумати Хоразмдаги 
миллат фидойилари бўлган зиёли кишилар гуруҳини бутунлай йўк 
килишга эришди. Бу ишларни большевиклар Марказнинг кўрсатмаси 
ва бевосита раҳбарлигида ташкил килинган Хоразм Коммунистик 
(иштирокиюн) партияси қўли билан амалга оширди. Хоразм 
республикаси рахбарлари неча марта алмаштирилишига карамай, 
улар имкони борича Ўрта Осиёдаги миллий-ҳудудий чегараланишга 
Хоразмни қўшмасликка ҳаракат килганлар. Бироқ 1924 йил охири - 
1925 йил бошларида асрлар давомида сақланиб келган Хоразм давлати 
худди Бухоро давлати сингари бўлиб ташланди.
Хоразм республикаси давлат тузилишини ўрганиш ҳар бир 
республиканинг мустақил яшаши учун мамлакат халқи ва унинг 
хавфсизлигини ҳимоя кила оладиган мустақил армия, милиция 
ва етарли даражада харбий кучларга эга бўлиши лозимлигини 
кўрсатади.
Хоразм республикаси давлат тузилишини ўрганиш, халқнинг 
иқтисодий манфаатлари, урф-одатлари, дин эркинлиги, анъаналарга 
ва миллий масалаларига ниҳоятда эҳтиёткорлик билан ёндошиш 
лозимлигини, қабул килинадиган асосий конун - Конституция ҳар 
бир халқнинг миллий манфаатларига мос бўлиши лозимлигини 
кўрсатади.
ХХСР давридаги нозирлар ва бошқа сиёсий арбоблар фаолиятини 
ўрганиш ўз миллий кадрларимизга ҳурматимизни оширади, шу билан 
бирга, уларни асраб-авайлашга даъват қилади. Шунингдек, халк 
ичидан етишиб чиккан нозирлар ва бошқа жамоаг арбобларининг
351
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Хоразмда жамиятни демократлаштириш борасида амалга оширган 
ишлари, шунингдек, йўл кўйган хатолари, уларнинг Марказдан 
берилган кўрсатмалар асосида мутгасил алмаштирилиб турилиши 
кишини сергакликка ундайди. Утмиш тарихимизнинг бу саҳифалари 
ўз сабоқлари билан ҳам қадрлидир. Зеро тарих, энг аввало, ўтмиш 
сабоқларидан бугунги кун учун хулоса чиқариши билан ҳам аҳамиятли 
ҳисобланади.
352
www.ziyouz.com kutubxonasi

---