Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

РажаповаР.Я.
ЎргтаОсиёхалклариниьгмиллий-кудулийчегараланишн 
мақсад иа мохнят Узбекистон ССРнинг ташкил топиши //Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. 
Ўзбекистон совег мустамлакачилкги даврида. 281-292-бетлар; Туркестан в начале XX века; к 
истории исгоков национальной независнмости, С. 652.
2 
РажаЛт Қ . Ҳайдаров М.
Туркистои тарихн (1917-1924 й.). Т.: Университет, 2002 157-158- 
бетлар.
340
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

- 1920 йил 27-30 апрелларда бўлиб ўтган 1-Бутунхоразм 
халк вакиллари курултойида давлат асоси бўлган биринчи 
Конституция кабул қилинди ва Хоразмдаги барча тоифалар 
вакилларидан иборат бўлган ХХСР ҳукумати тузилди;
- Полвонниёз Ҳожи Юсупов рахбарлик килган ҳукумат 
1920 йил 1 майдан 1921 йил 4 мартгача фаолият юритиб, 
мамлакатдаги барча тоифа 
вакилларининг манфаатларини 
ҳимоя 
килувчи мустақил ҳукумат эди, лекин РСФСРнинг 
мухтор вакиллари кизил армия ёрдамида бу ҳукуматни ағдариб, 
раҳбарларини бадном килди;
- 1924 йил охирларига кадар РСФСР, Турккомиссия, Ўрта 
О сиёбю роси мухтор вакиллари томонидан Хоразмда марказий 
ҳукумат раҳбарлари ўндан ортиқ маротаба алмаштирилди. 
Лекин ҳукуматнинг ҳар бир янги раҳбари ҳокимиятга келгач, 
мустакил сиёсат олиб боришга ҳаракат қилган. Ш унинг учун 
улар большевиклар томонидан кўпинча жазога тортилганлар;
- вақт ўтиши билан юқори ва ўрта табака вакиллари, 
зиёли, мустақил фикрга эга кишилар ҳукуклари чекланиб, 
кўзга кўринганлари 
катағон қилиниб, ишчи, солдат ва 
камбағал деҳконлар номигагина ҳукумат таркибига киритила 
бошланди;
- 1923 йилдаги ХССР Конституциясида ХКП, Хоразм 
Коммунистик ёшлар иттифоқи, касаба уюшмалари, кўшчи 
союзлари ўз номзодларини хукуматга киритиш ҳукукига эга 
бўлдилар. Бу ташкилотлар Россия, Туркистондаги шундай 
ташкилотларнинг бўлими даражасига туширилиб, Марказ 
топшириғини бажарувчиларга айландилар. Улар оркали совет 
ҳукумати мустақил давлатнинг барча вазифаларини ўз кўлига 
олди ва кейинчалик бу давлатни тугатди.
Хуллас, 
Хоразм 
Коммунистик 
партияси 
(Хоразм 
иштирокиюн 
фиркаси) 
дастлабки 
пайтдаёқ 
РКП(б) 
ва 
Туркистон Компартияси (ТКП) таъсири ва раҳбарлигида 
шакллана борди. Маҳаллий коммунистлар ҳеч качон марксизм- 
ленинизм гоясини тўл тушуниб етмаганлар. Чунки бу ғоя улар
341
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

учун ёт бўлган. Ю корида кўриб ўтганимиздек, бу партиянинг 
бутун фаолиятини РКП(б) нинг Хоразмга жўнатган вакиллари 
бошкариб турган, яъни Марказ хоҳиши билан ташкил этилган 
Хоразм Компартияси 1924 йил охирларида яна тўла тугатилиб, 
у вилоят партия ташкилоти даражасига туширилди.
342
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Х улоса
Россия империяси томонидан Хива хонлигининг босиб олиниши 
ва боскинчиларнинг Хива хонлигида амалга оширган зўравонлик, 
кирғин, талон-торожлари тўғрисида баён қилувчи вокеалар тарихи, 
Россия ҳукмронлиги даврида унинг Хива хонлигида юритган 
мустамлакачилик сиёсатига доир воқеалар узок йиллар давомида 
халқдан беркитилди ёки мустамлакачиларнинг хонликда юритган 
ҳар канлай ҳаракати хоразмликлар такдирида уларни тараккиёт сари 
элтувчи мухим омил сифатида талкин қилинди.
Мазкур китобда кайд қилинган бошқа масалалар юзасидан кўплаб 
тарихий манбалар ўрганилиб, тахдил қилиниши асосида қуйидаги 
хулосага келинди:
Россия империяси Хива хонлигини зўравонларча босиб олди ва 
1873 йил августида имзоланган Гандимиён шартномаси билан уни 
ўз вассалига айлантирди. Босиб олиш хоразмликларни шафқатсиз 
қиргин, талон-торож қилиш билан амалга оширилди.
Буни босқинчиларнинг Питнак якинида Амударёдан чап томонга 
ўтиши биланок қишлоқларга аҳолидан озиқ-овкат, ем-хашак йиғиб 
олиш максадида 2 тўп билан қуролланган 4 та рота ва 250 нафар 
казаклардан иборат отряд юбориб, уларни вайрон килганликлари; 
босқинчиларнинг Манғит қалъаси атрофидаги кишлоқларда ва 
калъада шафқатсиз киргин, талон-торож қилганликлари; туркман 
элатлари устига юришида уларнинг хотин-халаж, кари-картанг, 
ёш гўдакларигача кириб ташлаб, кишлоқлари, даладаги буғдой 
бошокларию уйилган хирмонларигача ёндириб, молу-мулкпарини 
очкўзларча талон-торож килиб, шафқатсизликлар килганликлари; 
хонлик пойтахтини эгаллашда кўпгина ватан ҳимоячиларининг 
конига завол бўлиб, калъага тўплардан тинимсиз ўқлар ёгдириб, 
асрлар давомида сақланиб келаётган кадимий ёдгорликларга зарар 
етказганликлари ва хон саройини талон-торож қилиб, хоразм- 
ликларнинг моддий, маънавий бойликларини Петербургга ташиб олиб 
кетганликлари мисолларида кўриш мумкин.
Россиянинг Хива хонлиги устига босқинчилик юриши, Россия 
генерали Кауфманнинг Муҳаммад Раҳимхонга таъна қилганидек, 
хиваликпарнинг «кайсар»лиги туфайли амалга оширилмасдан, аслида 
бу юришга Пётр I замонасидаёқ киришилган эди. Россия ҳукмдорлари
343
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бу режасидан ўтган бир ярим аср давомида ҳам кайтмаган эдилар. 
Уни амалга ошириш ҳаракатларини тўхтовсиз давом эттиравердилар. 
1717-1858 йилларда Россия томонидан Хива хонлигига беш маротаба 
ҳарбий экспедиция ташкил килиниши бунга далилдир.
Хоразмликлар душман кўшинининг Хива хонлиги устига ўнгдан 
ва сўлдан бошлаган босқинчилик юришига қарши она Ватан химоясига 
отландилар. Ватан химоячилари генерал Кауфман қўмондонлигида 
Жиззах усти билан юриш қилиб келаётгаи Россия қўшинига Холота, 
Учўчоқ, Сардоба кўли мавзеларида ва Одамкирилган, Олтиқудук 
худудларида қарши чикиб, уларни Амударёдан чап томонга 
ўтказмаслик учун босқинчилар билан жанг қилдилар, ғарбдан - 
Қўнғирот томонидан генерал Верёвкин ва полковник Ломакин 
қўмондонликлари юриш қилиб келаётган қўшма армияга карши 
Хўжаэли йўлида, Мангит қалъаси остоналарида шижоат билан 
жанглар олиб бордилар Ватанпарварлар айникса Мангит калъаси учун 
бўлган жангда Хииа шахри остонасидаги ва пойтахт ичкарисидаги 
тўкнашувларда душманга қарши хаёт-мамот жангларини олиб 
бордилар. Ёвмут ватанпарварларининг Илонли яқинидаги Чандир 
кишлоғида босқинчиларга карши олиб борган жангу жадаллари 
дугпманни эсанкиратиб қўйди. Бу жангда боскинчилар катта талафот 
кўрди ва ваҳимага тушиб қолди.
Буларнингҳаммасишўролардавридахукмронбўлган,«хиваликлар 
Россия қўшинига каршилик кўрсатмаган», деган даъвонинг афсона 
эканлигини исботлайди.
Шу жойда босқинчиларга қарши жангларда ватанпарвар- 
ларнинг шижоат билан курашганликларини таъкидлаш билан бирга, 
хон ҳукмдорлари томонидан жангчиларга жанговарлик санъатини 
ўргатишга ва қўшин кудратини мустаҳкамлаб, уни Ватан мудофаасига 
тайёрлашга эътибор берилмаганлигини ҳам кайд қилиш ўринлидир.
ХивахониМуҳаммадРаҳимхоннинг 1873 йил 12июндагифармони 
билан қул меҳнатидан фойдаланишнинг батамом тугатилишини Хива 
устидан Россия хукмронлигининг ўрнати-лиши билан бутунлай 
боғлаш тўгрисидаги шўролар даврида устун бўлган фикрни кувватлаб 
бўлмасди, деб ўйлаймиз. Чунки XIX асрнинг иккинчи ярмига келганда 
Хива хонлигида хам юэ бераётган ижтимоий-иктисодий ўэгаришлар 
натижасида қул кучндан фойдаланишга зарурат ҳам қолмаган эди.
Хива хонлигида Россия ҳукмронлигининг ўрнатилиши билан
344
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Р осси я-Х и ва 
савдо-сотиғида 
сезиларли 
дараж ада 
ўзгариш
юз 
бериб, икки орадаги савдо айланм аси бир неча бор ўсганлигига; 
пул-товар муносабатларининг ю ксала бориш и киш лок хўж алиги 
иш лаб чикариш ига хам кириб бораётганлигига ва хонликда киш лок 
хўж алиги м аҳсулотларига дастлабки иш лов бериш корхоналарининг 
ортиб бориш ига карамасдан хоралмликлар елкасидаги зулм янада 
ортди. Э ндиликда улар м устам лакачилик зулми асоратига хам 
туш дилар. Х онлик ф укаролари елкасида хилм а-хил кўриниш даги 
м устам лакачили к зулмидан таш кари, хон саройида м устам лакачи 
ам алдорлар касофати билан фитна, гуруҳбозлик кучайди, ш ариатга 
п утуреткази л д и .Х о н ҳ у ку м ати н и н ги н о н -и х ти ёр и Р о сси я ам ал д о р л ар и
кўлига ўтди. М ам лакат халқлари ораларида низолар кучайди. 
Х онлик ерлари га русларни кўчириш ва рус киш локларини барпо 
килиш хавфи ю зага чикди Буларнинг барчаси м амлакатда вазиятни 
кескинлаш тирди.
Г андим иён ш артномаси хонликда Россия савдо-саноат ва банк 
капиталига чексиз имкониятлар яратиш и билан у эндигина ю зага 
келаётган хоразм лик тадбиркор, иш биларм он савдо-саноатчилар 
йўлини тўси б қўйди.
1910-1911 
йилларда 
Хива 
хонлигида 
ислоҳот тадбирлари 
бош ланди, йигиб олинадиган сон -сан окси з солик ва йиғимлар 
тизим ида, ф уқароларнинг давлат олдидаги турли-тум ан маж бу- 
риятларни баж ариш ларида, хон ва ам алдорларнинг мамлакатни 
бош қариш и каби муҳим соҳаларда асрлар давом ида хонлик хаётиг? 
киритилган тартиб ва коидаларга амал қилиб келиниш и жамияз 
таракки ёти га тўси к бўла бош лади.
М устам лакачилар хукм ронлиги д аври д а хонлик ҳаётидаги бу 
ном утаносибликлар янада кескинлаш ди. М ам лакатни бош қариш да 
хон 
мустамлакачи 
ам алдорларнинг 
кўғирчогига 
айланди, 
хон 
ам алдорларин и нг ф укароларга нисбатан ўз ам алини суистеъм ол 
қилиш имкони ортди.
Б уларнинг барчаси хонлик иж тим оий-иқтисодий ҳаётида и слохот 
ўтказилиш и заруратини кун гартибига кўйган эди. Бирок хонликдаги 
катта ер эгалари, ҳукум ат ам алдорлари ф ақат ўз м анф аатларини 
кўзлаб, м ам лакатни тараккиёт, м аъриф ат томон элтувчи ш иддат 
билан бошлдш^ан ислоҳохнн б ароод 
ц:*г*-п-~пп 
рт
ж онкуяри И слом хўж а катл қилинди. Х алқлар елкасидаги м устам лака
345
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

зулми ортиш и давом этди.
И слоҳот душ м анлари ун и н г йўлини тўсиш га улгурганларига 
қадар маъриф ат ва ти бби ёт соҳаларида бош ланган па ам алга 
ош ирилган баъзи тад бирларни н г Х оразм халклари ҳаётида сезиларли 
из колдирганликлари тўғри си да ҳам хулосада кайд килиш ўринлидир. 
И слом хўж аташ аббуси ва ж онкуярлигида касалхона ва почта-телеграф
учун курилган б инолар шу кунларда ҳам хораэм ликларга тўла кувват 
билан хизмат килмокда. Ш оҳобод, П олвон ва Ғ озиобод каналларига 
курилган тем ир конструкцияли кўприклар хизматидан хоразм ликлар 
50-60 йил давом ида ф ойдаландилар. И слом хўж а бош лаган улуғ 
и ш ларнинг дебочаси бўлм иш бу иш ларнинг ўзигина унинг катл 
этилганига 90 йил б ўлиш ига карам асдан, И слом хўж анинг ҳали ҳам 
халк хиэматида эканлигидан даполатдир.
Х ива хонлигида истибдод ва мустамлака зулм ининг тобора 
орта бориш и хонлик ф укароларининг 1916 йил қўзғолонига олиб 
келди. Зулмга қарш и кўтарилган исёнчиларда бирдам лик, изчиллик 
етиш мади. Бунга м ам лакат халклари ораларида вақти-вакти билан 
ю зага чикиб турадиган ўзаро низолар ҳам қисман сабаб бўлди. Бу 
кўзғолон бош ланиш идан охирига кадар хон ҳукум ати на Россия 
им периясининг м устам лака зулм и га қарш и кўтарилган халк харакати 
эди.
Генерал Галкин бош ли қ ж азо отрядининг қўзғолончилар устига 
ю риш и м устам лакачиларга хоразм ликларни яна бир м арта ш афкатсиз 
ж азолаш ва тапон-торож қилиш им конини берди. Бу қўзғолон кўпдан 
буён тадқиқотчилар эътиборини тортиб келиш ига карамасдан, 
у тўғрида ш ўролар д аври д а турл и ча қараш лар бўлди. М асалан, 
1930 йилда ёзилган П .А лексеенков асарида, 1916 йилдаги Хива 
қўзғолони «Россия им пери ализм ига қарш и миллий озодлик ҳаракати» 
сиф атида баҳоланган бўлса, 1950-1960 йилларда, яъни 20-30 йилдан 
кейин академик Ғ.Н еп есов асарлари да бу кўзғолон «прогрессив» ва 
«реакцион» деб аталган боскичларга аж ратилди. Ш ундай қилиб, бир 
кўзғолонга икки д аврда бир-би ри га зид бўлган икки хил баҳо берилди. 
В аҳоланки, икки тадки қотчи ҳам қўзғолонга тааллуқли бўлган бой 
архив манбаларидан ф ой далан ган лар, буни уларн и нг асарлари 
билан таниш ганим изда сездик. Ф икрим изча, бунга сабаб, 1930 
йилларда ж ам иятим издаги ҳар қандай ҳаракат ва вокеаларга нисбатан 
караш имизни белгилаб берувчи ҳаётим из «м аш ъали» бўлм иш
346
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ком м унистик м аф кура хали бу йилларда ўзи ни н г кульм инациясига 
кўтарилм аган, ҳали бу маф куранинг хоразм ликлардек «кичик» бир 
халқн и нг кўзғолонига эътибор бериш дан кўра каттарок, м ухим рок 
микёсдаги вокеалар билан баид даври бўлганлиги эхтимол. Ш ундай 
бир д аврда тадқиқотчи том онидан бу қўзголонга берилган бахо 
ком м уни стик м аф кура эътиборидан четда қолган бўлиш и хам 
мумкин.
1950-1960 йилларда б ирорта халк харакатида мулкдор ёки 
д ин дор иш тироки сезилган тақди рда у ҳаракатга «реакцион» ёрлиги 
ёп и ш ти рилар эди. Ғ. Н епесов ўэ тадкиқотида 1916 йилдаги Хива 
кўзголони характерига баҳо бериш да ш ундай (эрксизлик) вазиятга 
туш ган бўлиш и ҳам мумкин. Ч унки 1916 йилдаги Хива қўзғолони 
таш ки лотчи лари ҳоким, ам алдор, диндпр ва туркм ан катхудолари 
эдилар. Ш ундай вазиятда, ўш а даврда Ғ. Н епесов бу қўзғолонга 
бош кача баҳо бериш и ҳам мум кин эм ас эди (Бир марта ун и н г оғэи 
куйган эди. Сап аввалроқ «босм ачилик» ҳаракатига бўлган қараш и 
ком м уни стик мафкурага тўгри келм агани учун у ком мунистик партия 
саф идан ҳайдалган, академ иклигидан маҳрум кнлинган, ж иноятчи 
си ф ати да қам оққа олиниш хавфи ҳам бўлган эди).
1916 йилдаги Х ива қўзголонига тааллукли манбаларни тахдил 
килиш да д авлатим из рахбарининг тарихни асл ҳолича ўрганиш им из 
зарур, деган кўрсатм асига ва м устақиллнгим иэнинг тадқикотчиларга 
яратиб берган им кониятига таянилди. Ш у ж ойда яна бир нарсани кайд 
этиш ж оиэ, деб ҳисоблаймиз. К итобда Россия им периалиэм ининг Х ива 
хонлигини босиб олиш ида хоразм ликларга нисбаган қилган талон- 
торож ва қирғини архив манбалари асосида баён килинган. Бироқ 
Россия им перияси харбий кучлари том онидан қилинган ж иноятларни 
рус халқига нисбат бермаслик лозим. Чунки рус халки билан подш о 
ва совет Россияси, уларнинг ҳарбий м аш инаси бош ка-бош қа эди. Бу 
харбий м аш ина касофатидан рус халқининг ҳам ноҳак кони тўкилди, 
ж абр тортди. Ш у ж иҳатдан Россия қўш инининг Хива хонлигидаги 
қилм иш лари тўғри си да китобда баён қилиниш ини рус халқи ҳам, 
хораэм ликлар ҳам тўғри туш унади, деб ўйлаймиэ.
Ў тм иш даги оғир хатолар, фож иали воқеаларни тахдил қилиш
билан,