Ўзбекистон республикаси давлат божхона қЎмитаси

Дастхатшунослик текшируви: турли ҳужжатларнинг қўлѐзма 
матнлари, имзолар, рақамлар, белгилар бу хилдаги экспертиза объекти 
ҳисобланади. Бунда экспертизанинг вазифаси улар ким томонидан, қандай 
шароитда ва ҳолатда ѐзилганлигини аниқлашдан иборат. 
Криминалистика-техника-экспертизаси 
турли 
усулда 
ясалган 
ҳужжатнинг қалбакилигини, дастлабки ҳолатини, кейинчалик қандай 
ўзгартиришлар 
киритилганлигини(тузатилган, 
қўшимча 
киритилган, 
ўчирилган ва ҳ.к.) муҳр ва штампларини асл ѐки қалбакилигини, уларнинг 
ясаш усулини, ѐзув воситаларни, ҳужжатлар материалини аниқлаш учун 
тайинланади. 
Суд трасология экспертизаси: ашѐвий далил ҳисобланган турли 
изларнинг ҳосил бўлиши механизми, қайси предметда қолдирилганлиги 
аниқлаш учун ўтказиладиган текширув.дамларнинг қўл бармоқларини ким 
томонидан қолдирилганлиги аниқлаш учун ўтказиладиган текширувни 
«дактилоскопик экспертиза» деб атайдилар.
Суд баллистик экспертизаси – жиноятни содир этишда 
қўлланиладиган турли отиш қуроллари ва уларнинг қисмлари (патрон ва 
портловчи моддалар), отиш натижасида ҳосил бўладиган (одам танасидан 
ташқари бўлган) жароҳат аломатлари, отилган ўқ ва гилзалар, оғзаки 

---

тасвирлаш асосида тузилган портеретлар асосида ўтказилиб, якка шахс 
ҳақида хулоса беради. Тергов ва суд амалиѐтида кўп ҳолларда улган 
одамнинг суяк қолдиқлари (скелети) бўйича шахсни аниқлаш учун 
криминалистик ва антропологик текшириш ҳам ўтказиш мумкин. 
Суд экспертизасининг процессуал турлари бир биридан уларнинг 
ўтказишнинг ташкил этилиши ва услуби билан фарқ қилади.
Суд экспертиза соҳасидаги ихтисослашув уни ўтказиш шарт бўлган 
ҳолатларнинг кенгайишига, экспертиза муассасаларида бажариладиган 
экпертиза турларини кўпайишига (ЖПКнинг 174-моддаси) асос бўлади. 
Агар экпертиза хулосасида камчиликларни тўлдириш зарурати тўғилса 
қўшимча экспертиза тайинланади. (ЖПКнинг 176-моддаси 1-қисми). 
Бирламчи экспертиза хулосаси тергов (суд)нинг асосланган фикри 
бўйича нотўғри бўлса, қайта (ѐки такрорий) экпертиза тайинлаш мумкин 
(ЖПКнинг 176-моддаси 2-қисми). 
Қўшимча экспертиза асосий экспертизани ўтказган мутахассисга ѐки 
бошқа экспертга топирилиши мумкин. 
Шуни айтиб ўтиш жоизки, ҳам қўшимча, ҳам қайта экспертизага 
юборилган материал, текширув объектлари ҳамда намуналар ва ечиладиган 
масалалар ўзгаришсиз қолади. Акс ҳолда, яъни экспертизага янги объектлар 
юборилса ѐки бошқа саволлар қўйилса, экспертиза ўтказиш масаласи 
тўғилади. Лекин, экпертиза тайинлагандан сўнг экпертнинг талабига кўра 
қайта экспертиза материали қўшимча намуналар билан тўлдирилиши 
мумкин. 
Такрорий экпертиза бошқа бир экперт ѐки экпертлар комиссияси, яъни 
икки ва ундан кўпроқ бўлган экспертлар томонидан ўтказилади. Биринчи 
экпертиза текширувини ўтказган мутахассис ўзи берган хулосаси ва ўтказган 
татқиқотлар юзасидан тушинтиришлар бериши мумкин. Лекин у қайта 
текширувларни ўтказишда, уларнинг натижаларини муҳакама қилишда ва 
хулоса туишда иштирок этмайди. 
Қайта экпертиза учинчи, тўртинчи ва ундан ҳам кўп марта ҳам 
тайинланиши мумкин. Экпертиза амалиѐтида шундай ҳоллар учраб 
турадики, экпертиза фикри билан иккинчи қайта экперт хулосаси бир-бирига 
қарама –қарши чиқади. Бунда ҳар қайси экпертиза ҳам ўзича асосланган ва 
қатор сифати белгиларига таянган бўлади. 
Бу ҳолда терговчи (суд) ҳар бир хулосасини алоҳида, бошқа далиллар 
билан биргаликда баҳолаши зарур. Агар шундай баҳолаш натижасида 
хулосаларда иш юзасидан ишончли фактларга қарама-қаршиликлар ѐхуд 
процессуал қонун бузилишлари аниқланса, учинчи марта такрорий экпертиза 
тайинланиши мумкин. 
Такрорий экпертиза материалини ўша олдинги муссасага юбориш, 
лозим бўлса бошқа экспертиза лабораторияси ѐки институтига юбориш 
мумкин. Масалан, биринчи экпертиза ИИВнинг экпертиза бўлимида 
ўтказилган бўлса, иккинчиси, Республика Адлия вазирлиги ҳузуридаги Суд 
экспертиза марказига юборилади. Учинчи такрорий текширув эса шу 
марказнинг ўзида ѐки бошқа экпертиза муассасида ўтказилган тақдирда уни 
ўша жойда албаттда бошқа эксперт ѐки экпертлар комиссия таркибида 

---

ўтказилмоғи лозим. Ана шундай бўлгандагина экспертиза хулосалари 
объектив бўлиб, иш учун далил манбаи сифатида қўлланилмоги лозим.
Экспертиза комиссиясини тайинлаш ва танлаш терговчига суд ѐки 
экспертиза муассаси раҳбарига боғлиқдир. Қайта экспертизани ўтказиш 
мутахассисларнинг тажриба ва билим даражасига, иш ҳажмига қараб 
белгиланади. 
Қайта экспертизанинг предмети ва текширилувчи объектлари доираси 
ўзгаришсиз қолади. 
Шундай қилиб, қўшимча ва такрорий экпертизалар аниқ ишнинг 
ҳолатига қараб тергов ва суднинг қарор ва ажримга кўра ўтазилади. 
Такрорий ва қўшимча экпертизадан ташқари комиссия таркибида 
ўтказиадиган ва комплекс экспертизалар ҳам бўлиши мумкин.Комиссия 
таркибида ўтказиладиган экпертиза деб бир соҳага мансуб бир неча 
мутахассис 
томонидан 
ўтказиладиган 
татқиқотларга 
айтилади. 
Текширилувчи объектлар сони кўп бўлиб, текшириш усуллари муракаб 
бўлса экпертиза материали бир мутахассис эмас, балки бир неча экпертга 
топширилади.масалан кўп объетли дасхатшунослик экпертизалари буйича 
текширув ўтказиш узоқ вақт талаб қилади, шундай ҳолларда экпертиза 
материали бир неча мутахассисга, яъни экпертлар комиссиясига 
топширилади.
Бундай 
экспертизалар, 
одатда, 
молиявий 
ҳужатлар 
буйича 
ўтказиладиган текширувларда, яъни турли ѐзувлар ваимзолларни бажарган 
шахсларни идентефикация қилишда тайинланади. Ҳужжатлар сони ва 
қўлѐзма ѐзишда шубҳаланган шахслар сони кўп бўлганлиги туфайли 
экпертиза текширувини тезлаштириш ва хулосани объектив ва асосланган 
бўлиши учун бўндай экпертизаларни комиссия иштирокида ўтказиш лозим. 
Комиссия аъзолари иштирокидаги экпертиза натижалари биргаликда 
муҳокама этилиб, агр улар бир фикирга келса, умумий битта хулоса 
тузилади. Агар экпертлар ўртасида ҳал этиладиган масала юзасидан 
келишмовсилик рў берса, ҳар бир экперт келишмовсилик келиб чиққан 
масала бўйича алоҳида хулоса беради. (ЖПК 177-моддаси). 
Айрим ҳолларда иш учун аҳамиятга молик бирор ҳолатли аниқлашга 
бир сохада билимлар етарли бўлмайди, балки бошқа соҳадаги билимларни 
жалб қилиш заруряти туғилади Бу вазиятда комплекс экпертиза тайинланади 
(ЖПК178-моддаси). 
Бир объект бўйича алоҳида кетма-кет ўтказиладиган мустақил 
тадқиқотларни комплекс экспертиза қаторига киритиш нотўғридир. Масалан, 
ҳужжатни ясаш усулини аниқлашга қаратилган техник-криминалистик 
экпертиза ундаги ѐзувларни бажарган шахсни аниқловчи хатшунослик 
экпертизалари алохида бўлиб, комплекс экпертизани ташкил этмайди. Аммо 
йиртиб ташланган ҳужжатни тиклашга қаратилган биргаликда ўтказиладиган 
изшунослик, техник криминалистик ва хатшунослик татқиқотлари асосли 
равишда комплекс экпертизаси, деб аталиши мумкин.