Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

175
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Тижорат банклар активи сифатида кредит, микроқарз, ва-
люта, овердрафт, лизинг, факторинг, қимматли қоғозлар, 
инвестициялар, бошқа банклардаги маблағлар, ҳисоб-
ланган фоизсиз даромадлар, банкнинг бошқа хусусий 
мулклари ва айрим ҳосилавий воситалар майдонга чиқи-
ши мумкин.
Бизнинг ҳолатда актив сифатида валюта маблағлари, 
қимматли қоғозлар ва кредит олинади.
Молиявий рискларни баҳолашда жаҳон амалиётида 
кенг қўлланиладиган усуллардан бири бўлиб, VAR (Value-
at-Risk), яъни “риск миқдори” ёки “риск меъёри” ҳисоб-
ланади. Value at Risk методи айрим ҳолатларда Монте 
Карло методи деб ҳам юритилади.
VAR – бу статистик ёндашув бўлиб, унда бозор омилла-
ри ўзгаришининг барча қийматини уларни эҳтимоллик-
лари билан боғлайдиган эҳтимолликни тақсимланиш ту-
шунчаси қўлланилади.
VAR қатор афзалликларга эга, жумладан: 
- ушбу усул кутилаётган зарарлар доирасида уларни 
юзага келиш эҳтимоллиги орқали рискни баҳолаш имко-
нини беради; 
- турли бозорларда универсал тарзда рискни баҳолаш 
имконини беради; 
- позициялар сони тўғрисидаги маълумотлар ҳамда 
позицияни ушлаш давомида бозордаги тебранишлар-
ни ҳисобга олган ҳолда, алоҳида позицияларни умумий 
портфель учун ягона миқдорга келтириш имконини бе-
ради.
VAR – бу молия ташкилотининг белгиланган портфел-
да маълум вақт давомида бозор омиллари тақсимотида 
белгиланган энг кичик фоиз ҳолатидан ташқари барча 
ҳолатлар учун максимал зарарларни статистик баҳолаш-
дир
116
. 
116
Jorion, Philippe (2006). Value at Risk: The New Benchmark
for Managing Financial Risk (3rd ed.). McGraw-Hill.
ISBN 978-0-07-146495-6.

---

176
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
Бу усул орқали молиявий рискларни баҳолаш мурак-
каб математик формулалар орқали амалга оширилади. 
Бу усулдан ҳозирги кунда ривожланган давлатларда жуда 
кенг қўлланилмоқда.
Жон Линтер 1965 йилдаги илмий изланишида эътибо-
рини активларни баҳолашдаги асосий иккита муаммони 
ҳал қилишга қаратган. Биринчиси, рискка мойил бўл-
маган инвесторлар томонидан қимматли қоғозлардан 
ташкил этилган портфелни энг оптималини танлаш. Унга 
кўра, қимматли қоғозлар даромади билан, рисксиз қим-
матли қоғозлар даромадини инобатга олиб инвестиция-
ни муқобил вариантини амалга оширган. 
Унинг фикрига кўра, инвесторлар хоҳлаган вақтда 
портфелдаги қимматли қоғозларини қисқа муддатда сота 
оладилар. Иккинчиси, агар инвесторлар қисқа муддатда 
қимматли қоғозларни сота олса, портфель рискини ҳи-
соблашда математик тенгламаларни ечиш йўли билан 
аниқлаш мумкин, лекин ковариация нолга тенг бўлса, энг 
яхши вариант қимматли қоғозларни қисқа муддатда со-
тишга рухсат берилмайди, дейди. Агар ковариация нолга 
тенг бўлса ва қимматли қоғозлар қисқа муддатда сотил-
маса, бир марталик инвестицион қарорлар талаб қили-
нади, аммо бу етарли эмас дейди.
Жон Линтер Тобин назариясини кенгайтириб, порт-
фелдаги рискларни портфель шаклида бирлаштирган. 
Бундан ташқари, риск ва активларни мувозанатига эри-
шишни турли хил хусусиятларини ривожлантирган. Ху-
сусан, у “риск учун мукофотлар” салбий (ижобий) бўлган 
тақдирда ҳам, қимматли қоғозларни оптимал портфел-
да қисқа муддатда ушлаб туриш шартларини белгилаб 
берди. Шунингдек, қимматли қоғозлардан кутилаётган 
даромадларининг турли комбинацияларини ва уларнинг 
стандарт четланишини, дисперсия, ковариацияларини 
математик ифодасини бошқа омиллар ўзгармаган ҳолда 
(ceteris paribus) кўрсатди. Буни бефарқлик функцияси-

---