Ўзбекистон республикаси автомобиль йўллари давлат қЎмитаси

Назорат саволлари 
1. Масштаб деб нимага айтилади? 
2. Масштабни нечта тури мавжуд? 
3. Катта кичиклигига қараб масштаблар неча турга бўлинади? 
3 – Амалий иш 
Мавзу:
 Топографик харитада ориентирлаш бурчакларини ҳисоблаш. 
Бурчакларни ўзоро боғланиши бўйича масалалар ечиш 
Жойда берилган чизиқнинг горизонт томонларига нисбатан йўналишини 
аниқлашга 
ориентирлаш
 
деб айтилади. Чизиқнинг йўналишини чизиқ учидан 
ўтган меридианга нисбатан аниқланади. Чизиқ учидан ўтган меридиан билан 
шу чизиқ орасида ҳосил бўлган бурчакка 
ориентирлаш бурчаги
деб 
айтилади. 
Чизиқ йўналиши азимут, дирекцион бурчак ва румб дейиладиган 
ориентирлаш бурчаклари билан аниқланади. 

---

145 
Ҳақиқий меридиан
 
– ярим кун чизиғи маъносида бўлиб, Ер айланиш ўқи 
орқали ўтган текисликнинг Ер шари юзаси билан кесишишидан ҳосил 
бўладиган фаразий чизиқдир. 
Бош меридиан
– нуқта узоқлигини аниқлашда ҳисоб бошланадиган 
меридиан текислигидир. Ҳозир бутун дунѐ мамлакатларида Лондондаги 
Гринвич обсерваториясининг марказий нуқтасидан ўтган меридиан бош 
меридиан деб қабул қилинган. 
Ўқ меридиан
– зоналар системасида бир зонанинг ўрта меридиани шу 
зонанинг ўқ меридиани бўлади. 
Жойда ҳақиқий меридиан йўналишини аниқлаш мураккаб масала бўлиб, 
у астрономик кузатишлар орқали бажарилади ва жойдаги чизиқларни 
ориентирлаш учун ишлатилади. 
Меридианни шимолий учидан бошлаб соат мили йўли бўйича чизиқ 
йўналишигача ўлчанган горизонтал бурчакка 
азимут
дейилади. Азимут 
бурчаги 
А
билан белгиланиб, у 0° дан 360° гача ўлчанади. 
Агар азимут ҳақиқий (географик) меридиандан ҳисобланган бўлса 
ҳақиқий азимут 
дейилади. 
Чизиқнинг тўғри йўналиш азимутини – 
тўғри азимут,
тескари йўналиш 
азимутини – 
тескари азимут
дейилади. 
3.1-расм. Азимут ва румб бурчакларининг ўзоро боғланиши 
Берилган икки нуқтадан ўтган меридианлар параллелмаслик бурчагига – 
меридианлар яқинлашиши бурчаги дейилиб, у 
g
билан белгиланади. Тўғри ва 
тескари азимутлар орасидаги муносабат қуйидаги формула билан 
ифодаланади: 

---

146 
А
2=
А
1+ 180° 
Кўпинча амалиѐтда азимут ўрнига румб бурчагидан фойдаланилади. 
Румб бурчаги деб
меридианнинг шимолий ѐки жанубий учидан берилган 
чизиқ йўналишигача ўлчанадиган ўткир горизонтал бурчакка айтилади. 
Румблар 
r
ҳарфи билан белгиланиб 0° дан 90° гача бўлади. Чизиқ 
йўналишини румб билан кўрсатишда унинг сон қийматидан олдин чизиқ 
жойлашган чорак номи ҳам кўрсатилади. 
Берилган чизиқларнинг азимути ва румблари орасидаги муносабат 
қуйидаги жадвалда келтирилган. 
3.1-жадвал