Ўзбекистон республикаси автомобиль йўллари давлат қЎмитаси

V.26 - МАВЗУ: ЎЛЧАШ ИШЛАРИНИНГ ХАТОЛИГИ. БАЖАРИЛГАН 
ИШЛАРНИНГ ГЕОДЕЗИК НАЗОРАТИ ВА ТЕХНИКА ҲАФСИЗЛИГИ 
Режа 
V.26.1. Ўлчаш хатоликлари ва уларнинг турлари. 
V.26.2. Ўртача арифметик хатолик, ўртача квадратик хатолик ва 
ўлчанган функциянинг ўртача квадратик хатолиги. 
V.26.3. Икки ўлчашлар бўйича баҳолаш. 
Таянч сўз ва иборалар:
Ўлчаш хатолиги, ўртача арифметик хатолик, 
ўртача квадратик хатолик, функциянинг ўртача квадратик хатолиги.
 
V.26.1. Ўлчаш хатоликлари ва уларнинг турлари 
Автомобиль йўлларини қидирув – лойиҳалаш, қуриш ҳамда 
эксплуатация қилиш давридаги асосий ўлчаш ва ҳисоблаш ишларининг 
натижалари баландликларни аниқлаш, чизиқ узунлиги, горизонтал ва 
вертикал бурчакларни миқдорларини ва шаклларнинг майдонларини топиш 
ҳисобланади. Ушбу ўлчашларда берилган аниқликдаги натижаларига мос 
этиб ўлчаш асбобали ва усуллари танланади. Шу билан бирга танланган 
асбоб ва усулларни қўлашда ўлчаш ва ҳисоблашлар аниқлигини билиш ва 
уларни натижаларга таъсирини билиш керак бўлади. 
Қабул қилинган ўлчаш бирлигида ўлчанган миқдорни бирор бир маълум 
миқдор билан солиштириш жараѐнини ўлчаш дейилади. Геодезияда 
ўлчашлар турли асбоб ва усуллар билан бажарилади. Геодезик ўлчаш - 
бевосита (геодезик асбоб билан), билвосита (математик ифодалар билан) 
амалга оширилиши мумкин. 
Ўлчаш ишларида хатоликларни юзага келиши ва уларни бартараф 
этишни ҳисобга олиб, қўпол хато, мунтазам хато ва тасодифий хатоликларга 
ажратилади. 
Қўпол хатолик кузатувчини тажрибасизлигидан, беҳафсала билан амалга 
оширилганлигидан (саноқлар нотўғри ѐзилиши, нотўғри олинган саноқ ва 
ҳ.к.) ѐки асбобнинг носозлигидан, бошқа хатоликлар миқдоридан бир неча 
бараобар катта кўринишда, мунтазам хатолик эса асбобнинг рақамларини 
ноаниқлигидан, ўлчаш усулларининг такомиллашмаганидан ҳосил бўлиб, 
бир хил ишорада кузатилиб, улар ўлчаш ишларининг натижаларида ҳисобга 

---

131 
олинмайди ѐки тузатма киритилиб бартараф этилади. 26.1-жадвал ва 26.2-
жадвалларда ўлчаш ишларининг таҳлилиллар натижалари келтирилган. 
Ўлчанган чизиқ узунликларидаги ҳатолик миқдорлари ва уларнинг 
турлари. 
26.1-жадвал 
т/р 
Ўлчанган миқдорлар 
Ҳақиқий миқдор 
Ўлчаш хатолиги 
Хатолик тури 
1 
120,60 
120,0 
+0,60 
Тасодифий 
2 
119,85 
120,0 
-0,15 
Тасодифий 
3 
120,00 
120,0 
0 
Хато йўқ 
4 
130,20 
120,0 
+10,20 
Қўпол хато 
5 
120,40 
120,0 
+0,40 
Тасодифий 
6 
148,90 
120,0 
+28,90 
Қўпол хато 
7 
119,90 
120,0 
-0,10 
Тасодифий 
8 
120,10 
120,0 
+0,10 
Тасодифий 
Ўлчанган бурчакларнинг хатоликлари ва уларнинг тури 
26.2-жадвал 
т/р 
Ўлчанган миқдорлар 
Ҳақиқий миқдор 
Ўлчаш хатолиги Хатолик тури 
1 
270
◦
40
' 
270
◦
00
'
+0
◦
40
'
Мунтазам 
2 
270
◦
30
'
270
◦
00
'
+0
◦
30
'
3 
271
◦
00' 
270
◦
00
'
+1
◦ 
00
'
4 
271
◦
30
'
270
◦
00
'
+1
◦ 
30
'
5 
271
◦
10
'
270
◦
00
'
+1
◦ 
10
'
6 
270
◦
50
'
270
◦
00
'
+0
◦ 
50
'
Тасодифий хатолик ўлчаш жараѐнида назорат қилиб бўлмайдиган 
ҳолатлар натижасида (ҳаво ҳароратиник кескин ўзгариши, шамолнинг 
йўналиши ва тезлигини ўзгариши ва ҳ.к.) келиб чиқади ва у ўлчанган миқдор 
(l) билан ҳақиқий қийматнинг (х) фарқи деб тушунилади. 
Δ=l–х 
Ушбу хатоликни бартараф этиб бўлмаслиги сабабли, кўп марта 
ўлчашлар орқали ўртачаси ҳақийқий деб қабул қилинади. Тасодифий 
хатоликни тўртта ҳусусияти булар: 1) мутлақ қиймати чегараланган 
миқдордан ошмаслиги; 2) мусбат ва манфий ишорали миқдорларни бир 
тенглиги; 3) абсолют кичик миқдор, абсолют катта миқдордан кўп 
учрашлиги; 4) хатоликни ўртача миқдори ўлчашлар ошган сайин нолга 
интилишлиги назарий исботланган. 
Ушбу хусусиятлар асосида ўлчанган қийматлар баҳоланиб, ўлчаш 
асбоблари ва усуллари танланади.