Ўзбекистон республикаси автомобиль йўллари давлат қЎмитаси

Мавзу бўйича умумий назарий маълумотлар 
Геодезик ўлчаш ишлари натижасида ер юзасидаги ѐки мухандислик 
иншоотларидаги нуқталар орасидаги баландликлар фарқини (нисбий 
баландлик) аниқлаш ва шу нуқталарни қабул қилинган тизимларда 
баландликларини ҳисоблашга 
нивелирлаш
дейилади.
Нивелирлашда 
қўлланиладиган 
асбобларга 
кўра: 
геометрик, 
тригонометрик, 
механик, 
гидростатик, 
борометрик, 
гидродинамик, 
стереофотограмметрик ва аэронивелирлаш турлари мавжуд. 
Геометрик нивелирлаш 
- горизонтал визирлаш кўриш нурига эга бўлган 
геодезик асбоб (нивелир) ва махсус ўлчаш рейкалари ѐрдамида нуқталар 
баландликларини 
фарқини 
(орттирмаларини) 
ўлчашдан 
иборатдир. 
Геометрик нивелирлашда нивелирни ўлчанаѐтган нуқталарга нисбатан 
ўрнатилишига кўра: икки усулда - 
ўртадан (а)
ва 
олдига қараб (б)
нивелирлаш усулларида бажарлади. 
6.1-расм. Нивелирлаш усуллари 
Олдинга қараб
 
нивелирлашда баландлиги Н
А
маълум бўлган А нуқта 
устига нивелир ва Н
С 
баландлиги аниқланиши керак бўлган С нуқтага 
геодезик рейка ўрнатилади. Нивелирни визирлаш нурини горизонтал холатга 
келтирилиб, асбоб баландлиги – i ўлчанади (А нуқтадан нивелирни окуляр 
марказигача бўлган масофа) ва В нуқтадаги рейкадан b саноғи олинади. А ва 
С нуқталар орасидаги орттирма h, асбоб баландлиги i дан b саноғини 
айирмасига тенг, яъни: 
h=i - b 

---

203 
Расмга кўра, С нуқтани баландлиги эса 
H
С 
=H
А
+h 
бўлади. Ифодаларга тенгламадаги h нинг қиймати қўйилса, 
H
С 
=H
А
+i-b 
келиб чиқади. 
Бу еда, H
А
+i – асбобни мутлақ баландлигини кўрсатади ва 
асбобнинг 
сатҳ баландлиги 
деб юритилади ва H
ACB 
ифода билан белгиланади. 
Асбобнинг сатҳ баланлиги - H
ACB 
орқали В нуқтанинг баландлиги 
қуйидагича аниқланади: 
H
С
=H
ACB
-b 
Ўртадан нивелирлашда нивелир қўйилган жой – станция дейилади, 
кейинги нуқта деб унга нисбатан бошқа нуқтанинг нисбий баландлиги 
аниқланаѐтган нуқтага, олдинги деб нисбий баландлиги аниқланаѐтган 
нуқтанинг саноқлари қабул қилинган. 
Шунга кўра: 
H
С
=H
А
+h 
бу ерда, 
h=а–b 
ифодага тенгламани қўйсак 
H
С
=H
А
+а–b 
Тенгламадаги H
А
+
а
катталик олдинга қараб нивелирлашдаги каби 
асбобнинг сатҳ баландлигини ифодалайди. 
Агар олдинги нуқта кейинги нуқтадан юқорида жойлашган бўлса, 
нисбий баландликлар ишораси плюс ва аксинча жойлашган бўлса минус 
ишораси қабул қилинади. 
Агар икки нуқта баландликларини фарқи (нисбий баландлик) битта 
станцияда аниқланса оддий нивелирлаш ѐки бир нечта станцияларда, яъни 
нивелир ва рейкаларини бир неча марта кўчиришлар орқали ҳисобланса 
мураккаб ниве-лирлаш дейилади. 
Мураккаб нивелирлашларда, нивелир йўллари ҳосил қилиниб, станция 
учун умумий бўлган нуқталар боғловчи, қолганлари оралиқ нуқталар деб 
юритилади. Мураккаб нивелирлашда бошланғич ва охирги нуқталарнинг 

---

204 
баланд-ликларини фарқи ҳар бир станцияда ҳисобланган нисбий 
баландликларни йиғиндисига тенг: 
h=h
1
+h
2
+h
3
+…+h
n
=∑h 
Бу ифодани кўра қуйидагича ѐзиш мумкин: 
∑h=∑a-∑b