Zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya

3. Grafoproektorlar  
Proektsion  apparatlar  ichida  grafoproektorlar  ishlatishga  qulay,  ko‘p  vazifali, 
namoyish  qilinadigan  vositalarni  tayyorlash  oson  bo‘lgan  apparat  hisoblanadi. 
Grafoproektorlarning  tuzilishi  sodda,  harakatlanuvchi  mexanizmlarning  yo‘qligi 
sababli  ta‘mirlashni  ham  talab  qilmaydi.  Uning  optik  sxemasi  ob‘ektiv,  predmet 
stolchasi, kondensor, proektsion lampa va reflektordan iborat. Informatsiya manbai 
kengligi  170  dan  250  mm  gacha,  uzunligi  5-10  m  bo‘lgan  shaffof  lentadagi 
yozuvlar  va  chizmalardan  iborat  lenta  apparatning  yon  tomonlarida  joylashgan 
g‘altaklarga  o‘raladi.  Lentaga  informatsiya  siyohli  avtoruchka  yoki  maxsus 
flomasterda  yoziladi.  Lentaning  ma‘lum  qismi  to‘lgandan  keyin  uni  ikkinchi 
g‘altakka  o‘rab,  bo‘sh  qismi  yozish  uchun  g‘altakdan  chiqariladi.  Darsdan  so‘ng 
yozuvlarni o‘chirib tashlash mumkin. Grafoproektor orqali o‘lchovi 250x250 mm 
dan katta bo‘lmagan diapozitivlarni namoyish qilish ancha qulay.  
Grafoproektorlarni qo‘llashdagi qulayliklar, asosan, quyidagilar bilan ifodalanadi:  

1. 
O‘qituvchi  mashg‘ulot  vaqtida  auditoriyaga  qarab  turadi,  bu  eshituvchilar 
diqqatini o‘ziga tortadi.  
2. 
O‘qituvchi bo‘r bilan ishlamaydi.  
3. 
Apparatning  predmet  stolida  o‘qituvchi  kerakli  so‘zlarni,  chizma  va  suratlarni 
tez chiza oladi.  
4. 
Lektsiyaga tegishli informatsiyani uyda oldindan yozib kelish mumkin.  
5. 
Nur o‘tkazmaydigan yassi detallarning va harakatlanuvchi modellarning soyasini 
ekranda ko‘rsatish mumkin (8-rasm).  
6. 
TSellofan  lentadan  alohida  tayyorlangan  ko‘p  qatlamli  diapozitivlardagi 
murakkab rasmlarni analiz va sintez qilib, ekranda tasvirlash ularni o‘zlashtirishni 
osonlashtiradi.  
7. 
Proektsion lampaning yorug‘lik oqimi kuchli bo‘lganligi sababli sinf xonalarini 
butunlay qorong‘ilashtirish shart emas.  
 
Grafoproektorlardan  foydalanishning  eng  katta  qulayligi  ular  orqali  namoyish 
qilish uchun mo‘ljallangan diapozitivlarni (transporantlarni) tayyorlash osonligidir. 
Buning  uchun  shaffof  tsellofandan,  polietilen  plyonkadan  o‘lchovlari  taxminan 
200x200  mm  bo‘lgan  asos  qirqib  olinadi.  Sodda  chizma,  so‘z  va  formulalarni 
asosga  tush  yoki  maxsus  rangli  flomaster  orqali  yoziladi.  Murakkab  chizma, 
shtrixli rasmlarni esa kseronusxa orqali chiqarish mumkin.  
Oxirgi  paytda  lazerli  printerga  ega  bo‘lgan  kompyuterlarning  qo‘llana 
boshlaganligi  ular  orqali  diapozitivlarni  tayyorlashni  osonlashtirdi.  Lazerli  printer 
kompyuter  displeyidagi  yozuvlarni,  chizma,  grafik,  rasm,  jadvallarni  sifatli  qilib 
shaffof plyonkaga tushirib berish imkoniyatiga ega.  
Kseronusxa va lazerli printerlarda elektrofotografiya usulidan foydalaniladi. Optik 
tizim  orqali  nur  yordamida  hosil  qilingan  tasvirni  yarim  o‘tkazgich  plastinkasida 
ko‘rinmas  elektr  potentsiali  tasvirga  aylantiriladi.  So‘ng  tasvir  maxsus  bo‘yoqlar 
orqali qog‘ozga yoki shaffof plyonkaga o‘tkaziladi.  
Grafoproektorlarning  PPO-1,  GP-1,  «Lektor-2000»,  «Polilyuks-1»,  «Kod-1», 
«Lez-З»  va  boshqa  modellari  bor.  Ular  predmet  stolchasining  kadrlar  darchasi 
o‘lchami va proektsiyalash lampasining quvvati bilan farq qiladi (4-jadval).  
«Lektor-2000»,  «Polilyuks-1»,  «Lex-3»  grafoproektorlarida  Frenel  kondensori 
o‘rnatilgan. Ushbu grafoproektorlarning kadrlar darchasi 250x250 mm bo‘lganligi 
sababli  ularga  o‘rnatiladigan  nur  yig‘uvchi  kondensor  linzasining  diametri  ham 
katta bo‘lishi kerak. Bunday linzalarni shishadan yasash murakkab, ya‘ni ularning 
vazni  og‘ir  bo‘ladi,  tannarxi  qimmatlashadi.  Shu  sababli  ularda  shaffof 
plastmassadan  
8-rasm.  
9-rasm.  
yasalga
n  yassi 
Frenel 
kondens
or 
linzasi 
Nur  
manbai  
Lampa-
ning 
quvvati, 
Vt  
Ob‘ekti
v-  
ning  
fokus  
masofas
i,  
Nur  
oqimi,  
lm  
Kadrlar  
darchasi
,  
mm  
Gabarit  
o‘lchovi
,  
mm  
Massa-  
si,  
kg  

ishlatilg
an. 
Linza 
yuzasini
ng 
bir 
tomoni 
Apparat  
nomi  
mm  
Kod-1  
PJ-13  
PJ-20  
500  
260  
600  
144x10
4  
145x29
0x670  
16,5  
Lektor-
2000  
KGM-  
220-750  
850  
365  
2000  
250x25
0  
370x70
0x797  
12  
Polilyuk
s  
«Narva»   650  
345  
1800  
250x25
0  
320x32
0x700  
6  
Lex-3  
«Teslo»   600  
360  
1800  
260x26
0  
420x53
0x600  
12  
 
Mavzu:  YORDAMCHI  VOSITALARGA  PEDAGOGIK,  PSIXOLOGIK  VA 
INJENERLIK  TALABLAR.  TV 
YORDAMIDA  TURLI  O’QITISH 
USULLARINI TA’MINLASH. 
REJA : 
1. Doska, doska-bloknot, doska-stend, chizmakashlik  qurilmalari. O’qituvchi 
pulti.  
2. Xonani qorong’ilatish vositalari, mikrokalkulyatorlar. Fototexnologiya.  
3. O’quv televideniyasi.  
4. O’quv televideniyasining o’quv jarayonidagi o’rni va imkoniyatlari.  
 
Yordamchi texnik vositalar.  
Xonani qorong‘ilashtirish moslamalari - Xona qancha yaxshi qorong’ilashtirilgan 
bo’lsa, shuncha yaxshi ekranda sifatli tasvir hosil bo‘ladi.  
Kinoproeksion  apparatlar  va  quyiladigan  O‘quv  filmlari  tushunarli  va  mazmunli 
o‘tadi. Xonani qorong‘ulashtirish moslamasini ikki xil usuli mavjud:  
a) Pardalarning gorizantal ochib yopilishining elektromexaniqa usuli.  
b) Pardalarning vertikal ochib yopilishining elektromexaniqa usuli. - usuli  
Xonani  yoritish  chirotslari  va  O’qituvchi  pulti  —  xonani  yoritish  ikki  yo‘l  bilan 
amalga oshiriladi.  
1. 
tabiiy yoritgich (quyosh).  
2. 
Sun‘iy yoritgichlar (elektr lampalari).  
 
O‘quv  xonasi  yaxshi  yoritilgan  bo‘lishi  lozim.  Yorug‘‘lik  O‘quvchi  kayfiyatiga 
yaxshi tasir ko‘rsatadi va uning diqqatini oshiradi.  
O‘quv xonasining yoritilganligi 600 dan 1100 lk bo‘lishi kerak.  
O’qituvchi  pulti  —  barcha  texnika  vositalari  o‘qituvchi  stolidan  markazlashgan 
holda boshqarilishi kerak. O‘qituvchini pultini o‘qituvchining o‘zi yaratadi.  

Sinf  doskasi  -  O‘quv  materialini  vizual  namoyish  qilishning  an‘anaviy  va  qulay 
vositasidir. Undan o‘quv materialining asosiy tayanch nuqtalarini belgilashda yoki 
biror  narsani  tez  yozish  lozim  bo‘lganda  foydalanish  juda  qulaydir.  Bundan 
tashqari sinf doskasi talim muassasasining har bir o‘quv xonasida mavjuddir.  
Kamchiligi: yangi materiallni tushintirish uchun doskada yozilganlarni o‘chirishga 
to‘g‘ri  keladi  va  avval  yozilganlarni  qayta  ko‘rsatish  imkoni  bo‘lmaydi.  Bundan 
tashqari  o‘qituvchi  doskaga  yozayotganda  taxsil  oluvchilarga  nisbatan  teskari 
holatda bo‘ladi va uni eshitish qiyin bo‘ladi.  
Doska-stend – mashgu‘lotlarda O‘Quv munozaralari, aqliy xujum gurux ishlari va 
boshqa  muxokamalar  natijalarini  hujjatlashtirishda  foydalaniladigan  o‘qitishning 
texnik vositasidir. Bunda stendga o‘sha kattalikdagi qog‘oz qo‘yiladi va unga turli 
rangdagi  hamda  shakldagi  kartochkalar  yopishtiriladi.  Trening  vaqtida  stendda 
mazkur  kartochkalar  yordamida  sxemalar,  to‘zilmalar,  sharxlar  va  shu  kabilarni 
to‘zish mumkin.  
Doska-bloknot  -  bu  varaqlanadigan  qog‘ozli  doska  bo‘lib,  unga  marker  bilan 
yoziladi.  U  turli  muxokamalar  yakunlari  va  natijalarni  yaqqol  namoyish  etishda 
qo‘llaniladi.  Uning  afzalligi  shundaki,  xoxlagan  vaqtda  oldingi  yozilgan 
materiallarga qaytish mumkin va hatto o‘quv xonasiga osib qo‘yish ham mumkin.  
Tarqatma  materiallar  -  ta‘lim  oluvchilar  uchun  o‘rganilayotgan  mavzuga  oid 
asosiy  ma‘lumotlarni  o‘z  ichiga  olgan,  hajmi  uncha  katta  bo‘lmagan  (1-2  varaq) 
yozma  o‘quv  materiali  hisoblanadi.  Mazkur  materiallar  trening  ishini  qiziqarli 
qilish  imkonini  berib,  ko‘p  hollarda  ta‘lim  oluvchilar  uchun  mustaqil  ravishda 
o‘qib chiqib muxokama qilish uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Tarqatma materiallarni 
tayyorlash va qo‘llashda quyidagi qoidalarga rioya qilish lozim:  
• 
Ta‘lim oluvchilarga haddan tashqari ko‘p tarqatma materiallar bermang  
• 
Sarlavhalarni  bosh  darftar  bilan  yozing,  bir  mashg‘lot  uchun  ikkita  tarqatma 
material zarur bo‘lsa, ularga kod-nom berib ularni ajratishni osonlashtiring  
• 
Matn shrifti 12 dan kichik bo‘lmasligi kerak  
• 
Bir betda 80 tadan ko‘p belgi (harf, qavs, undov belgisi va x.k.) ishlatmang  
• 
Matnlar tushunarli, qiska va oddiy bo‘lishi kerak  
• 
Varaq dizayni e‘tiborni o‘ziga tortishi kerak  
 
Ishchi  varaqlar  -  guruxlarda,  juft  bo‘lib  va  individual  Mashqlar  bajarishda 
qo‘llaniladi.  Ular  turli  jadvallar  shaklida  bo‘lib,  ta‘lim  oluvchilar  tomonidan 
to‘ldirish talab qilinadi.  
Nazorat  varaqlari  –  mashg‘ulot  yakunida  ta‘lim  oluvchilarning  o‘zlashtirgan 
bilimlarini  tekshirishda  qo‘llanilib,  ular  test  savollari,  masalalar  va  shu  kabi 
shakllarda bo‘lishi mumkin.  
Matnlar  -  trening  mavzusi  bo‘yicha  mashg‘ulotga  tayyorgarlik  ko‘rishda, 
mashg‘ulot davomida, shuningdek bilimlarni mustahkamlashda foydalanish uchun 
ta‘lim oluvchilarga taqdim etiladi.  
Fototexnologiya.  Tabiat  sirlarini  bilishda  olimlarning  ilmiy-  tadqiqotlarida  keng 
qo‘llaniluvchi yagona asbob - fotoapparatdir. Hozirgi zamon fotoapparatlari tasviri 
aniq  olish  imkoniyatiga  ega,  uni  buyuk  rus  olimi  D.I.Mendeleyev  iborasi  bilan 

fotografiyani  (foto  -  yorug‘lik,  graf  -  yozaman)  insonning  «Ikkinchi  ko‘zi»  deb 
aytish mumkin.  
Fotografik  rasmlarning  ilmiy  va  pedagogik  juda  katta:  dars  mazmunidagi  ayrim 
detallarni  tug‘ri  namoyon  qilishda,  o‘quv  kitoblarida  chizilgan  chizmalar  yoki 
voqealarni  aniq  tushuntirishda,  ko‘rgazmalar,  eksponatlarni  sifatli  tasvirlashda, 
tabiat  hodisalarini  to‘g‘ri  aks  ettirishda  va  shularga  o‘xshash  qator  hollarda 
fotografiya muhim rol o‘ynaydi. Fotografik turistik sayohatlar, oilaviy yig‘ilishlar, 
laboratoriya  ishlari,  ilmiy  tadqiqotlarda,  tarixiy  yodgorliklarni  abadiylashtirish, 
mavsumiy manzaralar, ish protsesslari va shularga o‘xshash madaniy allomalarda 
alohida  o‘rin  tutadi.  SHu  tufayli  ham  fotografiyaga  bo‘lgan  qiziqish,  kun  sayin 
oshib 
bormoqda. 
Fotografik 
metodlar 
xilma-xil, 
fotoapparatlarning 
konstruksiyalari  ham  borgan  sari  takomillashib  bormoqda,  fotomateriallarga 
nisbatan talab kun sayin oshib bormoqda. 
Fotografiya  haqidagi  talimotning  rivojlanishi.  1984  yilning  7  yanvarida  butun 
dunyo jamoatchiligi fotografiya ixtiro qilinganligining 145 yilligini nishonladi.  
Ma‘lumki, bu ixtiro tarixi haqidagi birinchi fikrlar XIII asrda yashagan ingliz olimi 
Rodjer  Bekkon,  XV  asrda  yashagan  italiyalik  olim  Leonardo-da  -  Vinchi,  ingliz 
olimi  Porta  ishlarida  bayon  etilgan  optik  jarayonlarga  bag‘ishlangan 
tushunchalarda o‘z aksini topgan edi. Fizika tarixida Porta fotoapparat ixtirochisi 
deb tanilgan.  
Rodjer  Bekkon  o‘zining  optikaga  doir  ishlarida  ko‘rish  trubasini  yasash 
mumkinligini,  ko‘zoynak  vositasida  kishi  miyasida  aniq  tasvir  sodir  bo‘lishini 
ta‘kidlagan  bo‘lsa,  Da-Vinchi  o‘z  ishlarida  Obskura  kamerasi  (lotin  tilida  ob- 
scura-  qorong‘i,  camera-  uy  ma‘nosini  beradi)  haqida  tushuncha  beradi.  Kichik 
tirqish  ochilgan  qorong‘i  quticha  devorida  teshikdan  tashqaridagi  buyumning 
teskari tasviri hosil bo‘lishni tushuntirgan edik.  
1558  yilda  Obskura  kamerasi  takomillashtirilib,  uning  tirqishi  oldiga  yig‘uvchi 
linza  o‘rnatish  bilan  buyumlarning  keskin  va  aniq  tasvirini  namoyish  qilishga 
muvaffaq bo‘lingan edi; shunday qilib, fotografiya tarixini 1558 yildan boshlangan 
deb hisoblash xato emasdir.  
Fransiyalik  olim  Fransua  Arago  1839  yilda  Fransiya  Fanlar  akademiyasining 
yig‘ilishida  so‘zga  chiqib,  kishilik  tarixida  birinchi  bo‘lib,  optik-ximiyaviy  usul 
bilan  rassom  Lui  Dagerr  tasvir  olishga  muvaffaq  bo‘lgani  haqida  xabar  beradi. 
Dagerr  bilan  birgalikda  fotografiyani  ixtiro  qilish  ustida  Nisefora  Nens  ham 
ishlagan.  
Rus  havaskor  ximigi  A.P.  Bestujev-Ryumin  (1725  yilda)  temir  (II)  -  xlorid 
eritmasi  yorug‘‘likka  sezgir  ekanligini  va  yorug‘‘lik  ta‘siri  tufayli  o‘zgarib  temir 
(SH)-xloridga aylanganligi aniqlanadi.  
1727  yilda  nemis  olimi  I.SHuls  kumush  to‘zi  yorug‘‘lik  ta‘sirida  qorayishini  va 
yorug‘‘lik spektrlari tarkibi kumush qatlamiga turlicha ta‘sir ko‘rsatishini, ayniqsa 
kumush  to‘zlarining  ultrabinafsha  nurlar  ta‘siri  ostida  o‘z  ranglarini  tez 
o‘zgartirishini ko‘zatganligini ma‘lum qilgan edi.  
G.Devi  o‘z  tajribalarida  kumush  nitratga  qaraganda  kumush-xlorid  yorug‘‘likka 
sezgirligini isbotladi.  

Franso‘z  Lui  Jak  Dagerr  va  Jozef  Nisefor  Nepslarning  kashfiyotlari  natijasida 
italiyalik  olim  Janbatista  Porta  yaratgan  fotografik  effektni  amalga  oshirish 
mumkin  bo‘ladi,  mana  shuning  uchun  ham  7  yanvar  1839  yil  fotografiyaning 
yaratilgan kuni deb qabo‘l qilinadi.  
Fotografiya taraqqiyotini quyidagi davrlarga ajratish mumkin.  
Birinchi 
davr. 
Obskura 
kamerasida 
tasvir 
olish 
zamonlarini  hisobga 
olmaganimizda, fotografiya kumush to‘zlarida L.Dagerr tomonidan birinchi marta 
tasvir olishni ixtiro (1839) qilishi bilan boshlanadi.  
Fotoplastinkalarni  tayyorlash  uchun  L.Dagerr  fan  tarixida  birinchi  bo‘lib,  amaliy 
usulni  tavsiya  qildi.  Bu  usulga  «Dagerrotip»  deb  nom  berilgan  edi.  Bu  usul 
shundan  iboratki,  silliqlangan  kumush  plastinka  yoki  kumushlangan  mis 
plastinkani  olib  qorong‘i  uyda  yod  bug‘lari  ta‘sir  ettiriladi.  Buning  uchun  yod 
kristali to‘ldirilgan idish plastinkalarning silliq tomonlari tagiga qo‘yib qizdiriladi, 
bug‘langan yod plastinkaning kumush sirti bilan:  
2Ag+I
2
=2AgI  
Ko‘rinishdagi reaksiyaga kirishib, plastinka sirtida yupqa kumush yodid qatlamini 
hosil qiladi.  
SHuning  uchun  yodli  kumush  «Dagorrotip»  pilastinkasining  yorug‘‘likka  sezgir 
moddasi deb topildi, shunday usul bilan tayorlangan plastinka Obskura kamerasida 
fotosuratga  olish  uchun  qo‘llanila  boshlandi.  Yorug‘‘lik  tasiriga  duch  kelgan 
kumush yodid metali kumushga aylanib, plastinkada buyumning ochiq bo‘lmagan 
tasviri  hosil  bo‘ladi,  bunday  tasvirni  simob  bug‘lari  bilan  ochib  yuborish 
mumkinligi ma‘lum bo‘ldi. Plastinkaning yorug‘‘lik ta‘sirida hosil bo‘lgan kumush 
metalli  joylarida  oq  rangli  amalgama  kumush  paydo  bo‘ladi  va  u  tosh  to‘zi 
eritmasida  qotiriladi.  Demak,  bu  birinchi  davrda  fotografiya  praktikasi  maydonga 
keldi.  
Ikkinchi davr 1851 yilda ingliz olimi F.Archer tomonidan «makrokolloid protsess» 
deb nomlangan jarayonni topishi bilan boshlanadi.  
Fotografiya  ta‘limoti  taraqqiyotidagi  asosiy  davr  1861yilda  ingliz  fizigi 
J.K.Maksvell  tomonidan  rangli  fotografiyaning  ixtiro  qilinishi  bo‘ldi.  1873  yilda 
nemis ximik olimi G.F. Fogel tomonidan «Optik sensibilizatsiya» hodisasini ixtiro 
qilinishi, Rangli fotografiyaga yo‘l ochib berdi, shuning uchun ham bu sohada olib 
borilgan  izlanishlar  1936  yilda  rangli  fatografiyaga  yaroqli  maxsus  fotografik 
qog‘ozlar yaratildi.  
Fotografiya  tarixi  (1839y.)ma‘lum  tasvirdan  haqiqiy  nusxa  olish  quroli  sifatida 
boshlagan  bo‘lsa,  1843  yilda  rassom  D.  Xill  fotografiyani  o‘zining  murakkab 
rasmlaridagi  alohida  qismlarini  ishlashga  bag‘ishlangan  izlanishlarida  ishlatdi, 
keyinchalik  fotoplastinka  (1871),  fotoapparat  zatvorlari  (1883),  fotokameralar 
(1886-1888)  ning  birin-  ketin  ixtiro  qilinib  takomillana  borish  fotografiya 
texnikasini yanada taraqqiy qildirdi.  
M.V.  Lomonosovning  «Yorug‘‘lik  to‘g‘risida  yangi  nazariya  bo‘lmish 
yorug‘‘likning paydo bo‘lishi haqida ikki og‘iz so‘z» nomli asari 1757 yilda e‘lon 
qilinishi fotografiya nazariyasini ishlab chiqishda alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.  
1854  yilda  I.V.  Aleksandrov  streoskopik  fotoapparatni  ixtiro  qilganligi  uchun 
patent olishga muvaffaq bo‘ldi.1880 yilda I.V.Boldirov fotoplyonkaning mahkam 

asosini  ixtiro  qilgan  bo‘lsa,  1883  yilda  S.A.  Yurkov  Shtortirkishli  zatvorni  ixtiro 
qiladi.  
1879  yilda  D.I.  Mendeleyev  rahbarligida  V.I.Srezniskiy  va  I.I.  SHishkinlar  «Rus 
texnika»  jamiyatining  fotografiya  bo‘limini  tashkil  qilish  bilan  fotografiya 
sohasida  mutaxassis  kadrlarni  tayyorlash  maqsadida  unda  fotografiya  kursini 
ochib,  shu  sohadagi  ixtisosli  mutaxassislar  tayyorlashga  kirishdilar,  natijada 
fotoapparatlarning  konstruksiyalarida  xilma-xil  o‘zgarishlar  maydonga  kela 
boshladi: 1883 yilda V.I.Sreznevskiy birdaniga 30 fotoplastinka sig‘adigan birinchi 
rus  fotoapparatini  ixtiro  qilgan  bo‘lsa,  1885  yilda  I.I.  Filippenko  «Sayoxat 
fotoapparati» deb nomlangan ancha takomillashgan qurilmalarni ixtiro qiladi.  
Oktyabr  Sotsialistik  revolyusiyasidan  so‘ng,  mamlakatimizda  tashkil  topa 
boshlagan  ilmiy-tadqiqot  institutlaridan  biri  Leningrad  Davlat  optika  instituti 
(1918)  tashkil  qilinishi  bilan  optika-texnika  sanoati  tez  taraqqiy  etib,  o‘z 
vazifalarini  aniqlay  oldi.  Bu  institutda  shu  davrlarda  Moskvada  tashkil  topgan 
butun  ittifoq  kino-foto  ilmiy-tadqiqot  instituti  o‘z  oldiga  quyidagi  vazifalarni 
qo‘yib hal qila boshladi:  
1) Fotoapparatlar konstruksiyasi va fotooptikaning takomillashtirish; 2) zamonaviy 
fotomateriallar  sifatini  yaxshilash,  ularni  ximiyaviy  fotografik  ishlash  yo‘llarini 
ishlab  chiqish  va  ulardan  foydalanishni  takomillashtirish.  SHu  tufayli  1929  yilda 
«EFTE», 1932 yilda «Arfa», 1930-1940 yillarda «Fotokor», «Uchenik», «Pioner», 
«FED»  markali  fotoapparatlar  birin-ketin  ishlab  chiqila  boshlandi.  Keyinchalik 
«Kiev-3»  (1949),  birinchi  ko‘zguli  apparat  «Zenit»  (1952),  Xalkaro  miqyosda 
tanilgan havaskorlar uchun mo‘ljallangan «Leningrad» (1956),  birinchi avtomatik 
sovet  fotoapparati  «Zorkiy-10»  (1964),  «Kiev-10»  (1965),  «Zenit-12»  (1978)  ga 
o‘xshash  bir  qancha  fotoapparatlar  maydonga  keldi.  1980  yilga  kelib,  fotosanoat 
50  dan  ortiq  turli  markali  fotoapparatlardan  150  million  nusxagacha  ishlab 
chiqarishga erishdi.  
Nazariy,  ayniqsa,  amaliy  fotografiya  uchun  fotografik  materiallar  sezgirligini 
baholay  olish  juda  muhim  ahamiyatlidir.  Buni  miqdoran  aniqlash  uchun 
tushiriladigan materialning qorong‘ilanishi bilan ekspozitsiya o‘rtasidagi miqdoriy 
bog‘‘lanishni aniqlash, ya‘ni viderjka vaqti bilan nurlanish intensivligi o‘rtasidagi 
miqdoriy bog‘lanishni aniqlash zarur. Bu masalaga bag‘ishlangan ilmiy fotografiya 
bo‘limiga  fotografik  seksitomeriya  deyiladi.  Bu  fotografik  materiallarning 
eksperimental va metodologik bazasining asosi hisoblanadi.  
Mashhur  sovet  olimlari  P.P.Lazarev,  A.N.Tereninlar  va  ularning  ilmiy  maktabi 
yorug‘likning  ximiyaviy  ta‘siri  ustida  olib  borgan  qator  izlanishlari  tufayli  ilmiy 
fotografiya keng rivojlanib bordi.  
Fotografiyaning  keyingi  taraqqiyoti  golografiya  metodini  1948  yilda  ingliz  fizigi 
D.  Gobor  tomonidan  tavsiya  qilinishi  bilan  bog‘lik  bo‘ldi.  Goborning 
tushuntirishicha,  golorafiya  yorug‘lik  to‘lqinlarini  amplituda  va  faza  haqidagi 
informatsiyani  yozib  olish  imkoniyatini  beradi.  Ammo  golorafiyaning  amaliyoti 
kogerent  yorug‘lik  manbai  -  lazer  nurlarining  maydonga  kelishi  bilan  taraqqiy 
qildi.  Birinchi  golorammalarni  1962-1963  yillarda  amerikalik  olimlar  E.Leyt  va 
YU.Upatnisklar  olishga  muvofaq  bo‘lgan  edilar,  ular  buni  qiyshaygan  tayanch 
nurlar  vositasida  (284-rasm)  olgan  bo‘lsalar,  sovet  fizigi  YU.N.DenisyO‘Q  1962 

yilda uch o‘lchovli muhitlarda golorafik yozish metodini ishlab chiqdiki, uning bu 
usuli  birinchi  bo‘lib,  ob‘ektning  to‘lqin  maydonining  amplitudasini,  fazasini  va 
spektral tarkibini yozib olish imkonini berdi, bu bilan bo‘zilmagan fazoviy tasvirni 
olish  imkoni  tugildi.  Bunday  metod  bilan  olingan  golorammani  oddiy  yorug‘lik 
manbalari bilan qayta o‘z vaziyatiga keltirish mumkin bo‘ladi. Uning bu ishi 1970 
yilda Lenin mukofotiga sazovor bo‘lgan edi.  
YU.N.DenisyO‘Q  uch  o‘lchovli  golorammasining  (285-rasm)  amaliy  moxiyati 
uning  eng  muhim  xarakteristikasi  hisoblangan  difraksion  effektivlik  (  )  deb 
nomlangan kattalik bilan xarakterlanadi.  
Fotografiya  elementlari.  Zamonaviy  fotografik  metodlar  bir  necha  xarakterli 
xossalarga ega:  
1.  Fotomateriallarning  akkumulyasion  xossalari  yoki  yorug‘lik  energiyasining 
ta‘sirini to‘plash qobiliyati. Yorug‘lik ta‘siri fotomaterialning yorug‘lik sezuvchan 
qatlamida  fotoximiyaviy  reaksiya  beradi.  Yorug‘lik  ta‘siri  tuxtaganda, 
fotoqatlamda  uning  ta‘siri  saqlanib,  yashirin  (ko‘zga  ko‘rinmaydigan)  tasvir 
shaklini oladi.  
2. 
Fotografik  qatlamning  spektral  universalligi.  Yorug‘likni  qabul  qiluvchi  turli 
moddalar  yorug‘likning  to‘lqin  uzunliklari  o‘zgarishi  bilan  unga  nisbatan  o‘z 
reaksiyalarni  o‘zgartiradi.  Turli  fotoelementlar  yorug‘lik  to‘lqinlarini  turlicha 
qabul  qilish  qobiliyatiga  ega.  Fotografik  qatlamlar  faqat  ko‘rinuvchi  yorug‘lik 
spektrlarinigina  sezmasdan,  ultrabinafsha,  infroqizil,  rentgen  nurlarining  to‘lqin 
uzunliklarini ham seza oladi.  
3. 
Tasvir olinishi zarur bo‘lgan buyumning aniq geometrik shaklini olish qobiliyati. 
Bu, fotografiyani o‘lchov texnikasiga qo‘llash imkoniyatini beradi.  
4. 
Fotografik  protsessning  hujjatliligi.  Bu  esa  yorug‘lik  ta‘siri  natijalarini  uzoq 
saqlanishini ta‘minlaydi.  
5. 
Fotografik tasvirni cheksiz ko‘p nusxada ko‘paytirish mumkin.  
 
Fotografik jarayonlar asosida fotoapparatlar turadi, zamonaviy fotoap-  
paratlar  o‘z  kattaliklari  (formatlari)  fotomateriallarning  yorug‘lik  sezgirligi 
darajalari,  apparatlarning  konstruksiyasi,  ishlatish  metodlari  bilan  o‘zaro 
farqlanadi. Ammo ularni formatlariga qarab quyidagi gruppalarga bo‘lib o‘rganish 
qabul qilingan:  
I. 
Katta  formatli  fotoapparatlar.  Bunday  apparatlar  13x18  va  30x40  kattalikda 
qatlanuvchi-kamerali  bo‘lib,  ular  faqat  fotopavilonlardagina  ishlatiladigan 
statsionar  va  olib  yuritiladigan  fotoapparatlardir.  Ko‘chma  apparatlar  sifatida 
13x18  va  18x24  sm  «FKD»  markali  fotoapparatlar  qo‘llaniladi.  Xdmma  katta 
formatli  apparatlarning  asosiy  kamchiliklari  shundaki,  ularda  tasvir  xira  shishada 
teskari vaziyatda olinadi, buyumning tasviri unchalik keskin va aniq bo‘lmaydi.  
II. 
O’rta formatli fotoapparatlar. Bu apparatlarda kadrlar o‘lchami 4,5x6; 6x9 sm 
bo‘lib, ular 60 mm li g‘altakli plyonkalarga mo‘ljallangan. Ular pavilonlarda olib 
yurishlar uchun, yosh bolalarni rasmga olish uchun ancha qulay («Iskra», «Salyut», 
«Kiev», «Moskva» va shularga o‘xshash apparatlardir).  

III. 
Kichik formatli fotoapparatlar. Bu apparatlarda kadrlar o‘lchami 18x24, 24x24; 
24x36  mm  bo‘lib,  ular  35  mm  li  plyonkalarga  mo‘ljallangan,  ular  pavilonlardan 
tashqari  joylarda  rasmga  olish  uchun  ishlatiladi,  bo‘lar  qatorida  uzoqni  hisobga 
oluvchi  «FED»,  «Zorkiy»,  «Kiev»  va  ko‘zguli  apparatlar  «Zenit»,  «Kiev-10», 
«Kiev-11» ni kiritish mumkin  
IV. 
Mikrofotoapparatlar. Bo‘larda kadrlar o‘lchami 10x14 mm bo‘lib, ular 16 mm 
li  plyonkaga  mo‘ljallangan.  «CHayka»,  «Mikron»,  «Fed-Mikron»  markali 
apparatlar  shular  jumlasidandir.  Sanoatimiz  ishlab  chiqarayotgan  «Sputnik» 
markali  fotoapparat  stereojuft  rasm  (chap  va  ung  ko‘zga  nisbatan  ikki  nuqtada 
o‘rnashgan  ikki  rasm)  ni  olishga  mo‘ljallangan  bo‘lib,  o‘lchamlari  6x6  sm  li 
kadrlarni hosil qiladi. Bunday apparatlar ikki kamerali bitta korpus bo‘lib, ko‘zguli 
vidoiskatellarga ega.  
V. 
Panoram  fotoapparatlar.Bo’lar  qatoriga  «Gorizont»  markali  apparatlarni 
kiritish mumkin. Ular 35 mm li plyonkalarni qo‘llashga mo‘ljallangan, olinadigan  
rasm bir tekislikda olinmay, aylanma va ob‘ektivi rasmga olish vaqtida o‘z O‘Qi 
bo‘yicha (vertikal O‘Q bo‘yicha) aylanadi. Panoram apparatlarning tasvir burchagi 
120
0 
ga  teng.  Bunday  apparatlar  katta  fazoda  joylashgan  ob‘ektlar  tasvirini  katta 
o‘lchamlarda tushirib olish imkoniyatiga ega.  
VI. 
Avtomatik  fotoapparatlar.  Bu  fotoapparatlar  o‘z  konstruksiyalari  bilan 
viderjkani  va  diafragmani  avtomatik  to‘g‘rilash  yoki  ulardan  birini  to‘g‘rilash 
imkoniyatiga ega bo‘lishlari bilan afzaldir. Bo‘lar qatoriga «Kiev-10», «Kiev-15», 
«Zorkiy-10»,  «Sokol»,  «FED-Mikron»,  «Viliya-avto»  markali  appa-  ratlarni 
kiritish mumkin.  
 
Yuqorida  bayon  etilgan  fotoapparatlar  o‘z  zatvorlari  konstruksiyasiga  qarab 
markaziy  va  shtorli  turlarga  bo‘linishi  bilan,  o‘z  korpusining  konstruksiyasiga 
qarab dastalanuvchi va kattik konstruksiyali bo‘ladi.  
Ob‘ektiv-zatvor,  vidoiskatel-dalnomer,  linzali  kompensator,  ko‘zguli  fokuslagich, 
kadrlar  schetchigi,  sinxronlovchi  kurilma  va  shunga  o‘xshash  lar  foto-apparat 
elementlari  bo‘lsa,  fotoprotsesslarda  kasseta,  fotoplyonka,  fotoplastinka, 
fotovanna,  kopiya  oluvchi  uskuna,  fotouvelichitel,  yaltiratgich,  fotografik  fonar, 
eksponometr,  sekundomerlar  keng  qo‘llaniladi.  Plyonka  (plastinka)  larni  ishlash 
uchun  ularning  yorug‘likka  sezgirligiga  qarab  maxsus  ximiyaviy  eritmalar 
tayyorlanadi.  Bulardan  foydalanib  qog‘oz  (plastinka)  lardagi  tasvirlarni  namoyon 
qilish, maxkamlash, susaytirish va kuchaytirish protsesslari bajariladi.