Ўзбекистон Республикаси алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги

6-расм. Фавқулодда вазият, табиий муҳит ва инсон фаолиятининг боғлиқлиги схемаси

2. Меҳнат физиологияси

Меҳнат физиологияси - инсон иш фаолиятида танасида юз берадиган ўзгаришларни текширади. Шу билан бирга иш қобилиятини сақлаш ва ошириш, меҳнат фаолияти ва жараёнини кишилар соғлигига салбий таъсирини ўрганиш бўйича чоралар ишлаб чиқади.
Биологик жиҳатдан меҳнатнинг энг муҳим фаолият аъзоси тана ҳисобланади. Фойдали меҳнат ёки ишлаб чиқаришнинг айрим турлари ўртасидаги тафаввутларга қарамай, физиологик жиҳатдан улар организмнинг асосий вазифаси ҳисобланади ва улар киши мияси, мушаклари ва сезги органлари сарфидир.

7- расм. Ишлаб чиқаришда содир бўладиган шикастланишларнинг келиб чиқиш сабаблари

Меҳнат турларининг умумий белгилари ҳам тафоввутлари ҳам бор. Шартли равишда жисмоний ва ақлий меҳнат турлари мавжуд. Қўлда бажараладиган иш турларини автоматлаштириш ва механизациялаштириш ақлий меҳнат билан жисмоний меҳнат ўртасидаги тафовутни аста-секин йўқотиб бормокда.
Ҳар қандай меҳнат турида қувват сарф бўлади, яъни, организмда физиологик силжишлар, ҳаракат ва ўзгаришлар кузатилади. Жисмоний меҳнатда нафас ва қон айланиши тизимларида ўзгаришлар кузатилса, ақлий меҳнатда эса асаб тизимлари кенгроқ иштирок этади ва модда алмашинуви камроқ руй беради. Шу сабабли, меҳнат физиологиясида «ақлий иш» ва «жисмоний иш» деган тушунчалар мавжуд.

Демак, иш тушунчаси қувват сарфланиши ва организмни тинч ҳолатдан чиқиши билан боғлиқ бўлган фаолиятнинг ҳамма турларини англатади.

Жисмоний меҳнат - деганда таянч ҳаракат аппарати ва уларни ишлаши учун зарур бўлган тизимлар ҳаракатини таъминлайдиган муҳим қувват сарфлари билан боғлиқ иш фаолиятининг тури тушунилади. Бу ҳолатда хотира, диққат ва умуман интеллектуал ва эмоционал соҳалар унчалик зўриқмайди. Демак, жисмоний ишни динамик ва статистик турларга ажратиш мумкин.
Динамик иш – юкни юқорига ёки пастга кўтариш бўлса, статистик иш одамнинг фазода тана, қўл ва оёқларини ўзгартирмасдан куч сарфлаб ишлашидир.
Ақлий мехнат- одамнинг ишлаб чиқариш жараёнини бошқариш ва ижодий фаолият билан банд бўлишидир. Унинг асосини маълумотларни идрок қилиш, қайта ишлаш ва қарорлар қабул қилиш ташкил этади.
Маълумотларни қабул қилиш, асосан кўриш ва эшитиш органлари томонидан амалга оширилади. Бунда диққат, хотира, интеллектуал фаолият сингари олий руҳий функциялар ишга солинади.
Ишнинг турига қараб организмда толиқиш пайдо бўлади. Бу эса маҳсулот сифатини пасайишига олиб келади. Шу билан бирга, меҳнат унумдорлигига таъсир этиб, асаб тизимини шикастланишига ва касб касалликларини пайдо бўлишига олиб келади.