13
Budjetdan tashqari fondlar
- bu davlat hukumati va mahalliy hokimiyatlarning budjetga
kiritilmaydigan xarajatlarni moliyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan mablag‘laridir. Budjetdan
tashqari fondlarning shakllanishi oddiy soliq to‘lovchi uchun soliqlardan hech qanday farq
qilmaydigan majburiy maqsadli ajratmalar hisobidan amalga oshiriladi. Budjetdan tashqari
fondlarga ajratmalar summasining asosiy qismi tannarx tarkibiga kiritiladi
va ish haqi fondiga
nisbatan foizlarda o‘rnatiladi.
Budjetdan tashqari fondlarning maqsadga muvofiq amal qilishi muhim ijtimoiy, iqtisodiy
tadbirlarni moliyalashtirishni operativ amalga oshirish imkonini beradi. Davlat budjetidan farqli
ravishda budjetdan tashqari fondlar mablag‘larining sarflanishi hokimiyat organlari tomonidan
kamroq nazorat qilinadi. Bu, bir tomondan, ularning ishlatilishini yengillashtiradi,
boshqa
tomondan esa, bu mablag‘larni to‘la bo‘lmagan hajmda sarflash imkonini beradi. Shuning
uchun
budjetdan tashqari fondlar mablag‘lari sarflanishi nazoratini kuchaytirish maqsadida budjetdan
tashqari fondlarni ularning sarflanishi bosqichida maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda davlat
budjetiga konsolidatsiya qilindi (birlashtirildi).
Sug‘urta
- ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab
chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog‘liqdir. Normal takror ishlab chiqarish
jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va to‘xtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning
doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda, shu
jumladan
rivojlangan jamiyatda ham mavjud extiyojlarini qondirish uchun zarurdir.
Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda
hodisalarning (yong‘inlar, portlashlar, epidemiyalar va b.) salbiy oqibatlari ta’sirida to‘xtasa yoki
buzulsa, u holda jamiyat, avvalo, turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular
ko‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga,
ishchi kuchini takror
ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyasi mamlakat yagona moliya tizimining asosi
hisoblanadi. U ijtimoiy mahsulot va milliy daromadni yaratish va taqsimlash jarayoniga xizmat
ko‘rsatadi hamda markazlashgan pul fondlarini shakllantirishning bosh omili hisoblanadi.
Korxonalar moliyasining holatiga markazlashgan pul fondlarining moliyaviy resurslar bilan
ta’minlanganligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bunda shuni alohida ta’kidlash lozimki, korxonalar
moliyasidan mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish jarayonida faol foydalanish bu
jarayonda budjet, bank krediti hamda sug‘urtaning ishtirokini rad etmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik-operativ va moliyaviy mustaqillik
asosida korxonalar
o‘z faoliyatlarini albatta foyda olish maqsadida tijorat asosida amalga oshiradilar. Ular mustaqil
ravishda mahsulot realizatsiyasi tushumini taqsimlaydilar, ishlab chiqarish va ijtimoiy
maqsadlardagi fondlarni shakllantiradilar va sarflaydilar, kredit resurslari va fond bozori
resurslaridan foydalanib mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish uchun zarur mablag‘larni
topadilar. Tadbirkorlik faoliyatining rivojlanishi korxonalar mustaqilligining kengayishini, arzimas
davlat aralashuvini bartaraf qilishning va shu bilan birga ishning haqiqiy natijasi uchun javobgarlik
xissining oshirilishini ta’minlaydi.
Budjet munosabatlari deb respublika va mahalliy davlat organlarining xo‘jalik
subyektlari,
shuningdek aholi bilan markazlashgan pul fondlarini shakllantirish va ishlatish bilan bog‘liq
bo‘lgan moliyaviy munosabatlarga aytiladi.
Budjet moliya resurslarini kerakli soha va yo‘nalishlarda jamlab davlatni iqtisodiyotni
boshqarish va ijtimoiy siyosatni amalga oshirishga imkoniyat beradi. Bunda budjet resurslarining
daromad qismi bo‘yicha shakllanishi, undan samarali foydalanish nazorat qilinadi. Taqsimlash va
nazorat funksiyalari orqali budjetning iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyati yuzaga chiqadi. Shu
yo‘l bilan budjet davlat daromadlari va xarajatlarini rejalashtiruvchi moliyaviy munosabatlarni
bildiradi. Budjet ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etuvchi qudratli iqtisodiy dastak sifatida
yuzaga chiqadi.
Davlat moliyasi davlatni kerakli iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarish uchun
pul mablag‘lari bilan ta’minlashga yo‘naltirilgan moliya tizimining muhim bo‘g‘inidir.
Sanab o‘talgan turli xildagi funksional vazifalarni bajaradigan bo‘g‘inlar bo‘yicha davlat
iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarning tarmoqli va hududiy muammolarining yechimlari keng
miqyosda ta’sir ko‘rsatadi.
