Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

iqtisodiy (tartibga soluvchi)
  vazifani ado etishidir. 
Davlat soliqlar orqali ishlab chiqarish sharoitlarini, tovarlar va xizmatlarning sotilishini tartibga 
solib boradi, iqtisodiy faoliyat uchun muayyan "soliq iqlimi" yaratadi. Soliqlar o‘zining iqtisodiy 
funksiyasi orqali takror ishlab chiqarishga ta’sir ko‘rsatadi, uning o‘sish sur’atlarini rag‘batlantiradi 
yoki pasaytiradi, mablag‘ to‘planishini tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi, aholining to‘lov qobiliyati 
talabini kengaytiradi yoki kamaytiradi. Sof raqobatli bozor munosabatlari sharoitida ishlab 
chiqarish amalda soliqlar ta’siridan holi bulur edi. Ishlab chiqarish kuchlarining barq urib 
rivojlanishi va fan-texnika taraqqiyoti soliqlarning iqtisodiy funksiyasi ahamiyatini yangi bosqichga 
ko‘tardi. Biroq markazlashgan rejalashtirish tizimida davlat iqtisodiyotni izga solib turish uchun 
ma’muriy choralar bilan ta’sir ko‘rsatardi, shuning natijasida soliqlarning iqtisodiy dastak sifatidagi 
ahamiyati qolmadi. Bozor munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi sharoitida aynan soliqlar 
davlatning iqtisodiyotga ta’sir o‘tkazishida asosiy vositalardan biri bo‘lib qolmoqda. Davlat 
soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali xalq xo‘jaligining rivojlanishini rag‘batlantiradi, shuning 
barobarida uning fiskal funksiyasi uchun bazani kengaytiradi. Oqilona tashkil etilgan davlat soliq 
siyosati soliqlarning iqtisodiy funksiyasi orqali ishlab chiqarishni rag‘batlantirar, rivojlantirar ekan, 
fiskal funksiyasini kengaytiradi, bu bilan soliq yukini ko‘paytirmasdan turib, davlatning o‘zi 
faoliyat ko‘rsatishi va yashashi uchun obyektiv shart-sharoit ta’min etiladi. Soliqlarning izga solib 
turuvchi sifatidagi funksiyasining ahamiyati bozor sharoitida o‘sib boradi, bu davrda tadbirkorlarni 
ma’muriy qaram qilish usullari yo‘q bo‘lib ketadi yoki juda oz holda qoladi, korxonalar faoliyatini 
farmoyishlar,  ko‘rsatmalar va buyruqlar yordamida idora qilish huquqiga ega bo‘lgan "yuqori 
tashkilot" tushunchasining o‘zi asta-sekin yo‘qola boradi. Biroq iqtisodiy faollikni izga solib turish, 
uning rivojlanishini jamiyat uchun maqbul bo‘lgan yo‘nalishda rag‘batlantirish zarurati saqlanib 
koladi.  
Soliqqa tortish tizimi orqali texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish usullarining ta’siri bir xil 
emas. Masalan, eskirgan uskunalarni zudlik bilan ro‘yxatdan chiqarish soliqqa tortish bazasini 
qiskartirish imkoniyatini yaratish hisobiga, avvalo an’anaviy mablag‘ talab qiladigan tarmoqlarda 
kuch-g‘ayratlarni faollashtirishga yordam beradi, sanoat va butun xalq xo‘jaligi tarmoqlarini 
ma’lum konservatsiyaga olib keladi. Buning aksicha, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
ishlariga bevosita ketgan xarajatlarni chegirib tashlash va imtiyozlar berish ilm-fan yutuqlarida 
barakali foydalanadigan eng ilg‘or tarmoqlarning rivojpanishiga yo‘l ochadi.  
Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, mayda tavakkalchi firmalar ishlab chiqarish texnikasi 
sohasidagi ilg‘or g‘oyalar va yangiliklarni joriy etishni tezlashtiruvchilik vazifasini o‘taydi. Hozirgi 
zamonning rivojlangan mamlakatlari soliq tizimi turli imtiyozlar  -  soliqqa tortish bazasidan ilmiy 
tadqiqotlar va konstruktorlik izlanishlariga ketgan xarajatlarni chegirib tashlash, mablag‘ning 
ko‘payishidan daromadlarni soliqqa tortish paytida imtiyozlar berish, shu yo‘l bilan uzoq muddatli 
qimmatli qog‘ozlarni joylashgirish orqali mablag‘lvrni jalb qilishga imkoniyat tug‘dirish, nihoyat, 
korporatsiyalarning daromadlarini soliqqa tortishda ilg‘or usullarni qo‘llanish vositasi bilan ilm-fan 
yutuqlaridan foydalanuvchi kichik firmalar faoliyatini rag‘batlantiradi.  
Soliq imtiyozlari va chegirishlar orqali fan-texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish tizimlari 
qanchalik murakkab bo‘lmasin, bu tizimlardan birortasi ham mukammal emas, ulardan birortasi 
ham to‘siqlardan holi bo‘lgan mutloq rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsata olmaydi.  
Soliqqa tortish tizimi murakkabligining o‘ziyoq suiste’molliklarga, soliqlardan bo‘yin 
tovlashga yo‘l ochadi, shuning uchun ham hozirgi zamon rivojlangan mamlakatlarining soliq 
siyosatida ikkita muqobil yo‘nalish to‘qnashayapti. Birinchisi, soliqlarni tabaqalashtirish, ko‘pdan-

---

 
 
 
99
 
 
ko‘p imtiyozlar va umumiy soliq stavkalari ancha yuqori bo‘lganda soliqqa tortiladigan 
daromaddan chegirishni joriy etish.  
Ikkinchisi, imtiyozlar, chegirmalar, undirishlardan asta-sekin voz kechish. Bu yo‘nalish 
soliq bazasini kengaytiradi hamda soliqqa tortishda umumiy stavkani pasaytirish imkonini beradi.  
Birinchi yo‘nalish takror ishlab chiqarish va fan-texnika taraqqiyoti jarayoniga aniq 
maqsadni ko‘zlab ta’sir etishdan kelib chiqadi. Ikkinchi yo‘nalish esa, iqtisodiyotning barcha 
sohalarida erkin tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun mumkin qadar qulay sharoit yaratishga 
intiladi.  
Shunday qilib, davlat soliqlar, imtiyozlar, jazo choralari (sanksiyalar) yordamida texnika 
taraqqiyotini, ish o‘rinlari sonining ko‘payishini, ishlab chiqarishni kengaytirishga kapital mablag‘ 
sarflashni va hokazolarni rag‘batlantiradi. Soliqlar vositasida texnika taraqqiyotini rag‘batlantirish 
avvalo shunda namoyon bo‘ladiki, bunda daromadning texnikaviy qayta qurollanish, 
rekonstruksiya, tovarlar, oziq-ovqat va bir qator boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish uchun 
uskunalar ishlab chiqarishni ko‘paytirishga yo‘naltirilgan qismi soliqdan ozod qilinadi.  
Soliqqa tortish unumli faoliyatni rag‘batlantirish, unumsiz faoliyatni to‘xtatish uchun 
daromadlar manbaiga ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan korxonalarning iqtisodiy faoliyati samaradorligini 
oshirishi mumkin. Masalan, mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoya qilish uchun 
import tovarlarga soliq joriy etish usulidan foydalaniladi, bu bilan xorijga ko‘p mablag‘ chiqib 
ketishining oldi olinadi, mamlakat ichkarisidagi ishlab chiqarish rag‘batlantiriladi. Ayni paytda 
eksport tovarlar soliqdan ozod qilinishi chetga mahsulot chiqarish imkoniyatlari kengayishi uchun 
qo‘shimcha mablag‘lardan foydalanishga sharoit yaratib beradi.  
Ijtimoiy xarajatlarni (atrof-muhitni ifloslantirish, aholi sog‘ligiga havf tug‘dirish va hokazo) 
ko‘paytirayotgan firmalarning mahsulotlariga qo‘shimcha soliqlarning joriy etilishi tez-tez ularning 
faoliyati to‘xtab qolishiga olib keladi, tabiatni muhofaza qilish va mehnat sharoitini yaxshilash 
choralarini ko‘rish zaruratini tug‘diradi.  
Soliqlar ishlab chiqarishning muayyan tarmoqlarini himoya qilish uchun undiriladigan 
paytlar ham bo‘ladi (masalan, import gazlamaga soliq solinishi uni xaridor olishi mumkin bo‘lgan 
narxdan qimmatlashtirib yuboradi). 
Jamiyat nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq bo‘lmagan faoliyatni cheklash uchun ham 
soliqlardan foydalaniladi. Masalan, spirtli ichimliklar va sigaretalarga soliqlar faqat budjetni 
to‘ldirish uchun emas, balki bunday mahsulotlarni iste’mol qilishni cheklash uchun solinadi.  
Keltirilgan misollar xo‘jalik faolligining, bir turini rag‘batlantirish va ikkinchi turini 
cheklash, chet ellik ishlab chiqaruvchilar bilan raqobatchilik darajasini boshqarish va hokazolar 
yo‘lidan foydalanib, soliqlar yordamida qanday qilib aholi, korxona va tashkilotlarning iqtisodiy 
faoliyatini izga solib turish mumkinligini ko‘rsatadi.