Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация теҳнологиялари давлат қЎмитаси

Таълим муассасаси фаолиятини бахолаш ва таълим сифати мониторингги.
Режа:
1. Таълим муассасаси фаолиятини бахолаш.
2. Таълим сифати мониторингги.
3. Мониторингнинг психологик – педагогик ҳусусиятлари.
Барча таълим муассасаларида бахолаш тизими ва жараёнига тобора катта ахамият берилмоқда. Бу бежиз эмас, негаки, бахо ўқувчиларга, ота-оналарга, ташкилотларга, таълим тизими бошқарув ҳодимларига, хукумат ва жамиятга таълим натижаларини “сифат” атамасидан фойдаланган холда ўзлаштириш ва самарадорлигини бахолаш имконини беради. Бахолаш концепциясининг ўзи кейинги ўн йил ичида сезиларли ўзгаришларга учрайди; у энди нафақат ўқувчилар ва улар эришилган натижаларга, балки муассасаларга ва бутун таълим тизимига дахлдор. Ўқув муассасалар мустақиллигининг ошиши, бюджетнинг таълим тизимига ўз фаолияти юзасидан ҳисобот бериш бўйича қўйган талаблари бахолашнинг ахамиятини тобора ошишига олиб келди. Бахолаш зарурлиги тан олинган бўлса хам, уни амалга ошириш мураккаблигича қолмоқда. ТМ ни бахолашда ўзаро хамкор 3 та омил мавжуд:

• 
  Ўқитувчи;
  
• 
  Таълим муассасалари;
  
• 
  Ташқи ташкилотлар.
  

Хаққоний бахолаш объектив равишда кўпқиррали: сиёсий, иқтисодий, педагогик, техник ва хатто, ахлоқий муаммо бўлиб қолди.
Таълим сифатини бошқаришнинг хозирги назарияси ва амалиётидаги мухим муаммо бахолашнинг мақсади ва методикасини ишлаб чиқиш хасобланади. Хозирги пайтгача бахолаш тест ўтказиш билан бир хил деб ҳисобланар эди. Таълим сифатини бахолаш таълим муассасаси фаолияти йўналишларининг кенгроқ доирасини қамраб олади.
Умуман олганда, таълим муассасини бахолаш ички ўзини – ўзи бахолаш ва ташқи бахолашни ўз ичига олади. Педагогларни бахолаш хам нихоятда нозик масала ҳисобланади.
Молиявий ахвол (хизмат бўйича хақ тўлаш) билан боғлиқ чора сифатида у самарасиз бўлиб, кўпинча баъзан таълим муассасаси ичида кескинликни, зиддиятларни келтириб чиқаради.
Ўқитишни яхшилаш ва касбий равнаққа олиб борувчи чора сифатида у кўпроқ хайрихохлик билан кўриб чиқилади. Шу нарса тобора аниқ бўлиб бормоқдаки, таълим тизимининг таянч (асосий) бирлиги, хусусан ўрта таълимда, синф эмас, балки таълим муассасининг ўзи ва унинг муҳитидир. Гап турли иштирокчилар – ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ролини индивидуал (“мен ва менинг ихтисосим!”) тушунишдан умумий жавобгарлик ва хамкорликни тушунишга ўтиш тўғрисида кетмоқда. Айнан кўп профессионал “таълим жамоаси” атрофида таълим ва тайёргарлик, муассаса ичидаги биргаликдаги бошқарув амалга оширилиши керак. Шунингдек, педагогик жамоа “таълим хамжамияти” (оила, хокимият, иқтисодиёт, жамоат ташкилотлари ва х.к.) ни ташкил этувчи ташқи дунё учун очиқ бўлиши лозим. Бундай ёндашув бошқача устунликни хам беради: у “жамоавий ваколатни жамоага беради” деган қизиқарли ғояни амалга киритади. Ҳар бир киши ўзининг шахсий ваколатини киритади, лекин ундан барча ваколатларга эга бўлиш кутилмайди. Ўзбекистонда ўқитувчиларнинг таянч тайёргарлиги сохасида жуда кўп ишлар амалга оширилган: талаблар даражаси оширилган, профессионаллашган, назария ва амалиёт уйғунлаштирилган, педагогик ва дидактик билимдонлик, ривожланган, илмий ишлар билан алоқа мавжуд,янги технологиялардан фойдаланилмоқда. Аммо ўзини – ўзи бахолашга (“ўзини – ўзи танқид қилувчи муаллим”), нисбий билимдонлик ва коммуникативликка, предметлараро алоқага, жамоада айрибошлаш ва ишлашга хали хам кам эътибор берилмоқда. Вахоланки улар хаётда, педагогик билимдонлик сингари, жуда мухим ахамиятга эгадир. Таълим билан боғлиқ бўлмаган ҳодимларни шу жумладан, муассасага бошқарув ҳодимлари ёки маъмурларни тайёрлашга кўпинча эътиборсизлик билан қаралади. Ижтимоий бошқарув назариясида мониторинг бошқарув циклидаги ғоят мухим нисбатан мустақил бўғинлардан биридир.
Амалга оширилган бошқарув, ташкилий – методик ва педагогик фаолият мониторинг доирасида аниқланади, таҳлил қилинади ва бахоланади. Шу тариқа мониторинг педагогик тизимни ўзидаги ички ва ташқи таъсир омилларини аниқлаш ва тартибга солиш билан боғлиқдир. Реал таълим жараёнида мониторинг бошқаришнинг барча функция ва босқичлари билан чамбарчас боғлиқ бўлади, шунинг учун унинг асл моҳияти ТМ даги таълимни бошқариш жараёнининг бошқа бўғинлари билан ўзаро боғланган холдагина тўлиқ кўриб чиқилиши мумкин. Мониторинг коммуникация, коррекция ва педагогик фаолиятнинг мақсадлари, ахборот прогнозлари, хал қилиниши, ташкил этилиши ва ижросига дахлдордир. Мониторинг мақсад ва режаларнинг амалга оширилишини бахолаш билан боғлиқдир. Таълим жараёнида мониторингнинг асосий мақсадлари рўёбга чиқиши психологик – педагогик ва функционал натижаларда ўз ифодасини топади.
Психологик – педагогик натижаларга:

• 
  билимлар;
  
• 
  ўқув кўникмалари;
  
• 
  хулқ – атвор;
  
• 
  шахснинг йўналганлиги;
  
• 
  унинг муносабатлар тизимидаги янгиликлар киради.
  

Психологик – педагогик натижаларни бахолашнинг сифат ва миқдорий мезони муваффақиятли таълим фаолияти ва ундан кутилган натижага эришиш имконини берувчи меъёр ва эталонлар ҳисобланади.
Меъёрлар мақсадлар, тизим, стандартлари билан белгиланиб, ҳар қандай ўқув режаси ёки дастурининг бўлиши шарт бўлган қисми ҳисобланади.
Меъёр (меъёрлаш) – мониторингнинг энг зарур шартлари ва асосларидан бири, чунки фактик натижалар айнан у билан таққосланади. Таълимда фактик натижалар билан қўйилган мақсад, стандартлар,этолон, меъёрларнинг ўзаро нисбатини аниқлаш операцияси текшириш деб аталади.

Таълим муассасасидаги мониторингнинг типик схемаси
Исталган вазият	Амалга оширилган вазият
Таълим стандартлари	Тахмин қилинган ўқув дастури
ТМ таълим дастури, ўқув дастурларининг мазмуни	Бажариш мумкин бўлган ўқув дастури
Битирувчиларнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган талаблар, энг мухим билимлар	Бажарилган ўқув дастури, ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган билимлар

Мониторинг босқичи бошқарувнинг ахборот босқичи билан ўхшашдир. ТМ да мониторинг самарадорлигини таъминлашда қайтма ахборот қондирилиши лозим бўлган бир қатор талаблар мухим ахамиятга эга.

Булар мониторингнинг ҳар бир босқичи учун:

• 
  тўлиқлик;
  
• 
  узлуксизлик;
  
• 
  объективлик;
  
• 
  монандлик;
  
• 
  аниқлик;
  
• 
  ўз вақтидалик;
  
• 
  фойдаланиш мумкинлиги;
  
• 
  таркиблаштирилганлик;
  
• 
  ўзига хосликдир.
  

Санаб ўтилган барча талабларга, одатда, мониторингнинг асосий ҳусусиятлари деб қараш керак. Мониторингнинг ҳар хил ташкилий шаклларини хам улар белгилашади.
Мониторингнинг психологик – педагогик ҳусусиятлари. Бу масалада кенг маънодаги педагогик бахолаш етакчи ўрин тутади. Кейинги йилларда олимларнинг ушбу муаммога эътибори асоссиз равишда камайиб бормоқда.
Кўпинча хатто ТМ да педагогик бахолаш зарурлигига шубха билан қаралади.
Бундай хатонинг сабаби, биринчидан ижтимоий бахолашда ҳар қандай инсоннинг реал эхтиёжларини ноқонуний равишда эътиборга олмаслик, иккинчидан эса ўқувчиларнинг шахсий ривожланишининг мухим омили ва уларнинг ўқув фаолиятини бошқариш воситаси бўлган педагогик бахолаш ва назоратнинг ахамиятини пасайтиришдир. Педагогик бахолаш иккита ғоят мухим функцияни – нисбатни аниқлаш ва мотивацияни бажаради бажаради. Педагог ўзининг бахолаш фаолиятини боланинг ижтимоий – психологик ривожланиши манфаатлари нуқтаи назаридан амалга оширилиши ғоят мухимдир. Бунинг учун бу фаолият шунга монанд, адолатли ва объектив бўлиши керак.
Бир қатор типик субъектив қараш ва хатолар кенг тарқалган. Бахолашдаги кўп учрайдиган субъектив хатоларга олий химматлилик, нохолислилик, марказга мойиллик, кескинлик, яқинлик билан боғлиқ хатолар, шунингдек, мантиқий хатолар киради.

1. 
   Олий химматлилик ёки кўнгилчанглик ўқитувчининг ошириб бахо қўйишида кўринади.
   

Ўқувчиларни бахолашдаги “Олийхимматлилик”нинг ўтакетган шакли “фоизпараслик” саналади.
2. Марказга мойиллик ўқитувчининг жуда юқори ёки жуда паст бахоларни қўйишдан қўрқади.
Бу уни “икки” бахо хам “беш” бахо хам қўймаслигида намоён бўлади.
3. Нохолислик ўқитувчининг ўзига ёққан болага яхши бахо қўяди, муносабати салбий бўлган болага паст бахо қўйиш билан изохланади.
4. Субъектларнинг “кескинлиги” натижасида, ўқувчиларнинг билими, шахсияти ва хулқи худди шу жихатлар ўқитувчининг ўзида қай даражада эканлигига боғлиқ равишда юқори ва паст бахоланади.
5. Яқинлик ўқитувчи “икки” баходан сўнг бирдан “беш” бахо қўйишга қийналади, “аълочи” ўқувчи қониқарсиз жавоб берса, юқорироқ бахо қўйишга мойил бўлади.
6. Мантиқий хатолар ўқувчининг психологик ҳусусиятлари ва ҳарактеристикасига ўхшаш бахо қўйишда ифодаланади. Предмет бўйича берилган бир хил жавоб учун тартиббузар ўқувчи билан хулқи намунали ўқувчиларга ҳар хил бахо қўйиш холлари амалиётда кўп учрайди. Ўқувчилар ривожланишнинг психологик жараёнларини бошқаришда педагог бахоси хамон етакчи роль ўйнамоқда, негаки унга хос субъективлик психологик жихатдан оқланган ва индивидуал йўналтирилгандир.