Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

 
АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ФАНИНИ ЎҚИТИШДА ИНТЕРФАОЛ ЎҚИТИШ 
УСУЛЛАРИНИ ТЎҒРИ ТАНЛАШ ЗАРУРИЙЛИГИ
 
Р.Я.Мамажанов (Тошкент автомобиль йўлларини лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатацияси 
институти) 
Т.Ж.Ражабов (Тошкент давлат шарқшунослик институти) 
Бугунги 
кунда 
таълим 
жараёни 
энг 
муҳим 
жараён 
ҳисобланади. 
Унингқайдаражадасифатливасамаралибўлишихалқнингкелажагинибелгилайди. 
Шунингучун“Кадрлартайёрлашмиллийдастури”даўсибкелаётганёшавлоднимустақилфикр
лайдиганқилибтарбиялашвазифасиқўйилган. 
Ушбу 
масаланиҳалэтилишикўпжиҳатданўқитишнинигинтерфаолусуллариниқўллашгаҳамбоғлиқ. 
Аввало 
“интерфаол” 
(интерактив) 
тушунчасинианиқлаштириболайлик. 
“Интерактив” дегансўзинглизча “interact” сўзиданкелибчиққан. “Inter” – ўзаро, “act” – 
ишкўрмоқ, 
ишламоқдеганмаъноларнианглатади. 
Интерактивдегандаўзароишкўриш, 
фаолияткўрсатишёкисуҳбатбиланёкитартибда ким биландир (инсонбилан) диалог 
(мулоқот) 
ҳолатидабўлиштушунилади. 
Интерфаолўқитиш 
– 
бу, 

---

189 
авваламбормулоқатлиўқитишбўлиб, 
жараённингборишидаўқитувчиваталабаорасидаўзаротаъсирамалгаоширилади. 
Интерфаол ўқитишнинг моҳияти ўқув жараёнини шундай ташкил этадики, унда 
барча талабалар билиш жараёнига жалб қилинган бўлиб, эркин фикрлаш, таҳлил қилиш ва 
мантиқий фикр юритиш имкониятларига эга бўладилар. Билиш жараёнида талабаларнинг 
биргаликдаги фаолияти деганда, уларни ҳар бирининг ўзига хос алоқада индивидуал ҳисса 
қўшиши, ўзаро билимлар, ғоялар ва фаолият усуллари билан алмашинишлари тушунилади. 
Шу билан бирга, буларнинг ҳаммаси ўзаро ҳайриҳоҳлик ва қўллаб – қувватлаш муҳитида 
амалга оширилади. Бу эса ўз навбатида янги билимларни олишгагина имконият бермасдан, 
балки билиш фаолиятининг ўзини ҳам ривожлантиради, уни янада юқорироқ кооперция ва 
ҳамкорлик поғоналарига олиб чиқади. 
Дарслардаги интерактив фаолият ўзаро тушунишга, ҳамкорликда фаолият 
юритишга, ҳар бир иштирокчи учун аҳамиятли масалаларни биргаликда ечишга олиб 
келадиган диалогли алоқани ташкил этиш ва ривожлантиришни кўзда тутади. Интерфаол 
усул битта сўзга чиқувчининг, шунингдек битта фикрнинг бошқа фикрлар устидан 
доминантлик қилишлига йўл қўймайди. Айниқса информатика фанини ўқитишда ушбу 
усулларни тўғри танлай билиш ва самарали қўллаш талабаларда ушбу фан ҳақида билим, 
малака ва кўникмалар ҳосил қилишда яхши натижалар беради. Ушбу усулларни қўллаган 
ҳолда дарс жараёнини қизиқарли, ноанъанавий тарзда ташкил этиш мумкин. 
Ахборот технологиялари фанини ўқитишда дедуктив, кузатувчанлик, кластер, 
мозайка, тадқиқот, изланувчанлик, арра(зигзаг), муаммоли усул, муаммоли – 
изланувчанлик, ақлий ҳужум интерфаол усулларини қўллаган ҳолда самарали натижаларга 
эришиш мумкин. Бу усулларни қўллашда дарсни кўргазмали, тушунарли ташкил этишда 
турли хилдаги тарқатма материаллардан: карточкалар, ребуслар, кроссвордлар, тестлар, 
компьютер, мультимедиа воситаларидан фойдаланиш муваффақиятли натижа беради. 
Ахборот технологиялари фанини ўқитишда ўқув режасидаги ҳар бир мавзуни интерфаол 
усуллардан бир нечтасини қўллаш ва мавзуга мос равишда тўғри тақсимлаб чиқиш ҳам 
ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Мисол тариқасида “Компьютернинг техник ва дастурий 
таъминоти” мавзусини ўргатишда ақлий ҳужум, дедуктив, изланувчанлик методларидан 
фойдаланиш ушбу мавзуни содда, равон ёритишга ёрдам беради ёки шахсий 
компьютерларнинг дастурий таъминоти, операцион тизимлар мавзусини ўқитишда 
мозайка, арра(зигзаг), кластер, инсерт технологияларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. 
Хотирада маълумотларнинг жойлашуви мавзусида ролли ўйинлар методини қўллаган 
маъқул. Дастурлаш тиллари, алгоритмлар, математик моделлаштириш мавзуларида чигал 
мантиқий занжирлар технологиясидан фойдаланиш дарс жараёнини қизиқарли ташкил 
этишга ёрдам беради. Ушбу фан бўйича назорат ишлари ва оралиқ назоратлар амалиёт 
кўринишида турли масалалар, мисоллар, тестлар кўринишида олиб борилиши 
талабаларнинг фан бўйича олган билим ва кўникмаларини осонроқ аниқлашда қўл келади. 
Диалогли ўқитиш жараёнида талабалар танқидий фикрлашга, шарт – шароитларни ва 
тегишли ахборотни таҳлил қилиш асосида мураккаб муаммоларни ечишга, альтернатив 
фикрларни чамалаб кўришга, асосли равишда қарорлар қабул қилишга, бахс – 
мунозараларда иштирок этишга, бошқалар билан мулоқат қилишга ўрганадилар. Бунинг 
учун дарсларда индивидуал, жуфтли ва гуруҳли ишлар ташкил этилади, изланувчи 
лойиҳалар, ролли ўйинлар қўлланилади, ҳужжатлар ва ахборотнинг турли манбалари билан 
иш олиб борилади, ижодий ишлар, мустақил ишлар, рефератлар қўлланилади. 
Интерфаол ўқитишни ташкилотчилари учун, соф ўқув мақсадларидан ташқари 
қуйидаги жиҳатлар ҳам муҳимдир: 
•
гуруҳдаги 
талабаларнинг 
ўзаро 
мулоқатлари 
жараёнида 
бошқаларнинг 
қадриятларини тушиниб етиш; 
•
бошқалар билан ўзаро мулоқатда бўлиш ва уларнинг ёрдамига муҳтожлик 
заруратининг шаклланиши; 
•
талабалардамусобақа, рақобатчиликкайфиятлариниривожлантириш. 

---

190 
Интерфаол усуллар бўйича ўқитиш ташкил этилганда эътибор берилиши керак 
бўлган яна бир ҳолат, бу вазифанинг мазмуни масаласидир. Вазифанинг мазмуни 
ўқитишнинг анъанавий шаклларига қараганда бошқачароқ характерга эга бўлиши лозим. 
Масалан, гуруҳга дарсликдаги маълум бир параграфни конспектини олиш вазифа сифатида 
бериш мақсадга мувофиқ эмас, чунки ҳар бир талаба бу ишни ўзи, мустақил бажариши 
мумкин. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, муаммони ностандарт қўйилишигина, талабаларни 
бир – биридан ёрдам олишга, бошқаларнинг ҳам фикрини билишга, натижада эса, 
гуруҳнинг умумий фикрини шакллантиришга ундайди. Масалан, дастурлашга оид масала 
ечилганда, уни кичик масалаларга бўлиш мумкин, талабаларни ҳам кичик гуруҳларга 
бўлиш ва ҳар бирига кичик масалани ечишни ва дастурини тузишни тавсия этиш мумкин. 
Дарс охирида гуруҳларнинг ечимлари асосида асосий масала ечишни ташкил қилиш лозим. 
Бунинг натижасида битта дарс давомида мураккаб масалани ечиш ва унга кўпроқ 
талабаларни жалб қилиш мумкин бўлади. Ушбу усулни ҳозирги даврда таълимда қўлланиш 
кўлами ортиб бораётган “Лойиҳалар усули”нинг кўринишларидан бири деб ҳисобласа 
бўлади. 
Амалий машғулотларда янги интерфаол усуллардан фойдаланиш самарадорлигини 
ошириш усуллари: 
1.
Талабаларга амалий машғулотларда ўтиладиган барча мавзулар қайси интерфаол 
усулда ўтишини олдиндан тушунтириш ва календар тематик режа асосида ёздириш. 
2.
Талабаларга аудиторияда жойлашиш учун вақт бериш.
3.
Ҳар бир амалий машғулотда мавзуга талабаларнинг қайси усулдан фойдаланиши қай 
даражада билишларини аниқлаш.
4.
Иштирокчилар топшириқ олгунча ўзларининг гуруҳларга бўлиниш имкониятидан 
фойдаланиш.
5.
Талабаларни шундай кичик гуруҳларга ажратиш керакки, гуруҳда бир-бири билан 
танишлар камлигига эътибор бериш.
6.
Топшириқни ҳеч бўлмаса бир марта такрорлаш.
7.
Вазифани аниқ, равшан баён қилиш, уни ҳамма тушунганига ишонч ҳосил қилиш.
8.
Иштирокчиларни топшириқ бўйича ишлашаётганини текшириб бориш.