Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

 “АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИ” КУРСИНИ ЎҚИТИШДА ТАЛАБАЛАР 
МОТИВАЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ 
 
Б.С.Ахраров (Солиқ академияси катта ўқитувчиси) 
 
Билим олиш жараёнига қизиқишни шакллантириш – бугунги кунда ўз долзарблиги 
ва аҳамиятини йўқотмаган, тарихан таълим муассасаларида доимо учрайдиган муаммодир. 
Маълумки, муайян педагог-ўқитувчи машғулотларидан сўнг талабаларнинг билим 
даражалари ҳар доим ҳам бир хил бўлавермайди. Бунга сабаб талабаларнинг ўқитувчи 
томонидан тушунтирилган машғулот материалларини турлича қабул қилиб, англашлари 
натижасида турлича ўзлаштириш кўрсаткичларга эга бўлишларидир. Педагог ва психолог 
олимларнинг тадқиқотлари ўқув фаолияти натижалари кўп ҳолларда ушбу фаолиятга 
ундовчи мотивларга боғлиқлигини кўрсатмоқда. Муайян фанни ўқитишда ўқитиш 
самарадорлиги кўп жиҳатдан талабаларнинг билим олишга бўлган қизиқишларини 
ошириш, уларни мустақил билим олишга йўналтира билиш, умуман талабаларнинг 
мотивациясини 
ривожлантиришга 
боғлиқ. 
Бироқ 
талабалар 
мотивациясини 
ривожлантиришдан аввал ҳар бир талабанинг, гуруҳнинг имкониятлари, мотивациясининг 
реал даражаси ва истиқболларини билиш зарур. 

---

51 
Кўп йиллик тажрибага асосланган ҳолда ҳамда тадқиқот муаммосидан келиб чиқиб, 
олий таълим тизимида талабалар мотивациясини шартли равишда қуйидаги даражаларини 
ажратиш мумкин: 

Олий. Бундай даражага тааллуқли талабада билим олишга интилиш, ўз-ўзини 
ривожлантириш, шахсий сифатларини, шу жумладан касбий аҳамиятга эга бўлган 
жиҳатларни ривожлантириш яққол намоён бўлади. 

Ўрта. Ушбу даражага тааллуқли талаба ўзини қизиқтирган машғулотлардагина фаол 
иштирок этади, мустақил равишда мақсад ва саволларни тўғри қўя билади ҳамда талаб 
даражасидаги билим ва кўникмаларни эгаллашга ҳаракат қилади. 

Қуйи. Бундай даражага тааллуқли талаба учун масалалар ечиш, машқларни 
бажариш, рефератлар тайёрлаш қизиқ эмас. Бундай талабанинг ўқиш мотиви “шуни 
қилиш зарур” фикри билан англанади ва у ўқув жараёнининг ўқишдан ташқари 
жиҳатларига кўпроқ эътибор қаратади ҳамда шунчаки расмиятчилик учун балл тўплашга 
мойил бўлади.
Талабалар мотивациясини ривожлантиришда педагог-ўқитувчининг коммуникатив 
ҳулқи, товуш оҳанги, баҳолаш ва хулоса чиқариш билан боғлиқ фикрларининг илмий 
асосланганлиги, талабалар билан мулоқот қилиш маданияти, улар билан доимо ўзаро 
алоқада бўлиши, мимикаси, хатти-ҳаракатлари жуда катта аҳамиятга эга. Педагог-ўқитувчи 
қуйидагиларни таъминлаши керак: 
- талабалар мотвациясини ривожлантириш мақсадида уларнинг онгига, ҳиссиётларига 
ижобий таъсир ўтказа билиш ва тафаккурларини ривожлантириш; 
- ўқув жараёнида тушунтирилган билимларни талабалар тўлиқ идрок этишлари, 
уларнинг моҳиятини англашлари ва мустаҳкамлашларига эришиш; 
- талабаларнинг фаол бўлишлари учун вақтдан рационал фойдаланиш. 
Масалан, “Ахборот хавфсизлиги” курси бўйича маърузаларини ўтказишда 
талабалар эътиборлари қуйидагиларга йўналтирилиши керак: 

ўрганилаётган объект, жараён, дастурий таъминот, ахборот технологиясининг 
хусусиятлари, тамойиллари, имкониятларини тушуниб етишга. Масалан, «Антивирус 
дастурлари, уларнинг хусусиятлари» мавзусидаги маърузада антивирус дастурлари қандай 
қилиб вирусларни аниқлашларини ёки ахборотларнинг махфийлигини таъминлашда 
криптографик алгоритмлар тушунтирилишида бу жуда муҳимдир; 

маълумотлар, далилларни умумлаштириш ва хулосалар чиқаришга. Масалан, 
ахборотга бўладиган таҳдидларнинг энг кўп тарқалган турлари орасидан қайсилари хавфли 
эканлиги ёки ахборотларни ҳимоялашда стеганографик усул билан криптографик 
усуллардан қайси бирини қўллаш ҳақида хулосалар чиқариш; 

ўтилган маъруза мавзусини мустаҳкамлаш мақсадида турли хилдаги интерактив 
усулларни (масалан, синквейн, интеллектуал топшириқ, экспресс-тест, “қўшнингга савол 
бер”, “тушунчани топ” каби усулларни) қўллаган ҳолда уларнинг фаолликларини ошириш. 
Талабалар мотивациясини қайси воситалар орқали ривожлантириш мумкин? 
1)
Биринчи навбатда талабалар фикрларини кўриладиган материалга жалб қилиш. 
Бунда муаммони атрофлича ёритиш, назария ва амалиёт учун унинг аҳамиятини очиб 
бериш, хусусиятларини кўрсатиш зарур.
2)
Олдиндан тузилган режа асосида принципиал муҳим материални мос назорат 
саволлари билан биргаликда танлаш, уларни аудиторияга маълум қилиш фаолликни 
оширишда муҳим аҳамиятга эга. 
3)
Тафаккурни фаоллаштириш ва қизиқишни уйғотиш воситаси муаммоли вазият 
яратишдир. Муаммоли вазият маълум ва номаълумларни боғлайди, амалдаги ечим олишга 
қизиқишни орттиради. Масалан, «Операцион тизимлар ва уларда ахборот хавфсизлиги» 
мавзуси бўйича маърузада «қандай қилиб операцион тизим компоненталари яхлитлигини, 

---

52 
унга рухсатсиз мурожаатларни чеклаш мумкин?», - деган савол билан муаммоли вазиятни 
яратиш орқали муаммони ҳал қилиш йўллари ва усуллари аниқ танланган режа асосида 
тушунтирилиши талабаларда қизиқиш уйғотади. 
4)
Тафаккурни фаоллаштиришда маърузачининг усталик билан баҳс-мунозарага 
киришиши, шубҳали ҳолатлар яратиши ва уларни кейинчалик бартараф этиши муҳимдир. 
5)
Маърузанинг кўтаринки ҳис-туйғу билан ўқилиши аудиторияга ижобий таъсир 
ўтказади. Ўқув материалига берилиб кетган маърузачи талабаларда ижобий ҳисларни 
шакллантиради ва уларнинг фикрлаш фаолиятларини рағбатлантиради. Ва, аксинча, 
материални суст, бир оҳангда баён этиш талабаларни ранжитиши, ва ҳаттоки талабалар 
томонидан маърузанинг аҳамиятга молик қисмларини ўтказиб юборишларига олиб келиши 
мумкин. 
6)
Маърузачи баён этилаётган материални қизиқарли мисоллар, солиштирма-
таққослашлар, таҳлиллар билан бойитиб бориши муҳим. Талабалар мантиқий 
фикрлашларини ривожлантиришда индукция ва дедукция, таҳлил ва синтез билан боғлиқ 
ҳолда қўлланилиши муҳим. 
7)
Агар маърузада талаба фаоллиги асосан маърузани тинглаш ва материални конспектга
тўлдириш билан кифояланадиган бўлса, у ҳолда унинг кам самарадорлиги ўз-ўзидан 
равшан. Шунинг учун ҳар бир режа бандлари оралиғида 5-6 минут талабалар билан тескари 
алоқа асосида режа банди бўйича кластер, экспресс-тест дастури ёки электрон кроссворд 
усулидаги топшириқлар, шунингдек, дискурсив усулда (дискурс французча discours 
сўзидан олинган бўлиб, муҳокама қилмоқ, фикрлашмоқ деган маънони билдиради) 
ўзлаштирилган материални муҳокама қилиш асосида ўтилган материални мустаҳкамлаш 
талабалар фаоллигини оширади. 
8)
Маърузачи материални тушунтиришда мультимедиа тақдимотларидан ўринли 
фойдаланиш маърузанинг мазмунли, режали ўтказилишини таъминлайди. Кези келганда 
мавзуга тегишли масалаларни компьютерда бевосита намойиш қилиб, кўрсатиши амалий 
ва лаборатория машғулотларида шуғулланишлари учун йўналиш беради. 
Ижобий мотивация ўқув машғулотлари муваффақиятининг асосини, ҳар бир 
талабанинг ўз имкониятларидан тўлиқ фойдаланишлари учун муҳим туртки, 
машғулотгларга бўлган қизиқишни шакллантирувчи асосий ҳаракатлантирувчи кучдир. 
Юқоридаги фикрлар асосида қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: 
1.
Мотивация – талабаларнинг муваффақиятли ўқишлари учун муҳим бўлган 
омиллардан бири. 
2.
Талабаларнинг ижобий мотивациясининг пасайиши ўқув жараёни муваффақияти ва 
самарадорлигининг пасайишига олиб келади. 
3.
Курс мазмуни ва уни ўқитиш жараёни билан боғлиқ бўлган мотивларни 
ривожлантириш талабалар томонидан курсни муваффақиятли ўзлаштиришлари учун замин 
яратади. 
4.
Курс давомида замонавий педагогик технологияларни қўллаш талабаларда 
ижобий мотивацияни, уларнинг мантиқий ва ижодий фикрлаш қобилиятларини ҳамда 
тафаккурини ривожлантиради.