Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

FIZIK JARAYONLANI MATLAB DASTURIY TIZIMI VA DELPHI7 MUHITIDA 
MODELLASHTIRISH ORQALI O’QUVCHI AMALIY FAOLIYATINI 
FAOLLASHTIRISH 
 
 
S.J.Turaev (TATU Qarshi filiali), 
N.J.Odilova (Qarshi DU) 
Oliy ta’lim muassasalarida umumiy fizika kursini “Gorizontga burchak ostida otilgan jism 
harakati” mavzusini o’qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalardan va axborot 
kommunikatsiya vositalaridan, bu vositalalarning imkoniyatlaridan o’z o’rnida foydalanish 
yuksak intellektual salohiyatga ega bo’lgan, bilimli kadrlar tayyorlash kafolatidir. Shu o’rinda, 

---

55 
axborot texnologiyalari sohalari doirasida tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlar uchun tabiiy 
jarayonlarni modellashtirish va ularni o’rganishda har xil zamonaviy dasturiy vositalardan 
foydalana bilish ko’nikmalariga ega bo’lish ahamiyatlidir. Shuning uchun fizika fanini o’qitish 
jarayonida zamonaviy dasturiy tizimlardan foydalanish usullarini ko’rsatib o’tish maqsadga 
muvofiqdir. Shularni hisobga olib, talabalarni keyinchalik o’qitiladigan elektronika va 
sxemotexnika fanlarini o’rganishga tayyorlash maqsadida ushbu maqolada eng sodda masala va 
fizikaviy jarayonlarni MATLAB/SIMULINK muhitida modellashtirish va Borland Delphi7 
dasturidan foydalanish orqali grafiklarini hosil qilish usullari o’rganiladi. 
Gorizontga burchak ostida otilgan tosh 
m
1
balandlikdan 
0
30 burchak ostida 
s
m
/
20
tezlik 
bilan otilgan bo’lsin. MATLAB/SIMULINK muhitida toshning og’irlik kuchi ta’siri ostidagi 
harakatini modellashtirish orqali uchish uzoqligini o’rganamiz. Havoning qarshiligini hisobga 
olmaymiz. Erkin tushish tezlanishi
2
/
81
.
9
s
m
g

. Toshning harakat tenglamasini quyidagi 
ko’rinishda yozish mumkin: 










t
x
gt
t
y
y




cos
2
sin
0
2
0
0
)
1
(
Berilgan kattaliklarning son qiymatlarini (1) tenlamaga qo’ysak,








t
x
t
t
y
3
10
905
.
4
10
1
2
)
2
(
(2) tenlamadan vaqtni 
3
10
x
t

topib o’rniga qo’ysak 
2
)
3
10
(
905
.
4
3
10
10
1
2
x
x
y





, 
2
028
.
0
58
.
0
1
x
x
y



kelib chiqadi.
MATLAB/SIMULINK muhitida tosh harakatining modelini ishlab chiqamiz va Borland 
Delphi7 dasturlash tilida grafik ko’rinishini tasvirlaymiz. Simulink library browser nomli 
kutubxona panelidan kerakli bloklar integrator (integral signal), Gain (kirish signaliga o’zgarmas 
koeffisiyent ko’paytirish), Constant (o’zgarmas signalli manba), Display (raqamli signallarni son 
ko’rinishida tasvirlash), Scope (virtual ossiollograf), XY Graph (virtual grafik quruvchi), 
Relational operator (aloqa o’rnatuvchi operator), Stopsimulation (simulyatsiyani to’xtatuvchi) 
tanlaymiz. 
XY Graph
ST OP
Stop Simulation
Scope
<=
Relational
Operator
u
2
Math
Function
1
s
Integrator2
1
s
Integrator1
1
s
Integrator
-K-
Gain2
-K-
Gain1
10
Gain
36.92
Display
0
Constant3
1
Constant2
1
Constant1
1
Constant
Add

---

56 
1-rasm. Tosh trayektoriyasi modelining sxematik tuzilishi 
2-rasm. Toshning fazoviy trayektoriyasi 
3-rasm. Tosh ko’tarilish balandligining vaqtga bog’lanish grafigi 

---

57 
4-rasm. Borland Delphi7 dasturida chizilgan grafik 
MATLAB/SIMULINK muhitida dinamik sistemalarni modellashtirish natijasida shunday 
xulosaga kelish mumkinki, bu dastur katta imkoniyatlarga ega bo’lib fizikadan amaliy
mashg’ulotlar jarayonida ayirim masalalarni yechishdagi yuqori aniqligi, tezkorligi va o‘quvchi 
o‘rganishi uchun qulayligi bilan boshqa dasturlardan ajralib turadi. Borland Delphi7 dasturlash tili 
orqali funksiya garfiklarni o’rganish esa fizikaviy amallarni bajarishda ijodiy fikrlashni 
kengaytiradi va yosh dasturchilar uchun mukammal dasturlar yaratishida asos bo‘lib xizmat qiladi.