Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

3.2.Ёш операторлар орасида делитантизм масаласи
Делитантизм муаммоси, айтиш мумкинки, замонавий ўзбек хусусий фильмларининг ҳар томонлама савиясини тушириб юбормоқда. Улардаги операторлик иши бир гуруҳ “оператор”лар томонидан ўта савиясиз даражада амалга оширилмоқда.
Бугунги кунда мутахассисларни сифат даражаси талабдагидек эмас, томошабин учун эмас, ўз “чўнтагини” ўйлаган кино ижодкорларни кино санъатига осонлик билан кириб келаётганлари ташвишга солмоқда. Шу ўринда операторлик санъатида ҳам шу каби муаммоларни учратишимиз мумкин. Мутахассислик билимига эга бўлмаган инсонларни камера кўтариб маълум ғоя ва мафкурани тарғиб қилаётганликлари мантиққа тўғри келмайди. Бу каби камчиликларни бартараф қилиш учун бу соҳада фақатгина малакали мутахассислар фаолият кўрсатишлари лозим.
“Божалар” гурухи, Хусусан Ж.Позилжонов (у – режиссёр, сценарист, актёр, бастакор) ва унинг атрофида йиғилган режиссёрлар (Ж.Шодмонов, О.Мирзахолов), сценаристлар (Ш.Ўлмасов, О.Мирзахолов, Д.Мусабоев, М.Мусаев, С.Вахобова ва бошқ.) ва операторлардан (А.Умурзоқов, Жон Рид, И.Шукуров, Ж.Шаметов) ташкил топган ижодий гуруҳ ўзларининг бир қатор (“Бойвачча” 2008, “Амакиваччалар” 2009, “Кичкина хўжайин” 2010, “Шомурод ва Дурдона” 2010, “Али, Вали, Ғани, Насиба қани” 2011 ва бошқа) фильмларида кино санъатининг бадиий асосига, сценраий ва унинг бадиий талабларига, режиссура, актёрлик маҳорати, монтаж, тасвирий ечим, кадр композицияси, ёруғлик каби асосий тушунчаларга тамомила зид холатда фильмлар тасвирга олганликлари, айниқса операторлик иши нуқтаи назаридан жуда қўпол ва дидсизларча қолинган тасвирлар ўзбек фильмларининг, улардаги тасвирий ва бадиий сифатни хаваскорликдан ҳам пасроққа тушириб юбораётганини алоҳида таъкидлашни жоиз топдик.
Бу ижодий гурухнинг асосий таркиби асосан собиқ ёки айни пайтда ҳам “Қувноқлар ва зукколар” телеўйинида фаолият юритаётган ва кино санъатидан тамомила йироқ бўлган инсонлардир. Телеўйин иштирокчиларининг кўрсатув сахнасидан Ж.Позилжонов воситасида катта экранларигача етиб келишлари, телеўйин саҳнасидаги бачкана, бехаё юморга, енгил-елпи кулгига асосланган “кўча кулгиси”ни катта экранларга олиб чиқишга уринишларини нафақат танқид қилиш, балки тамомила экранлардан олиб ташлаш лозим, назаримизда.
Ўзбекистон Давлат санъат институти магистранти Бахтиёр Якубов ўзининг “Бадиий кенгашдан ўтган бадиий бўлмаган фильмлар” номли мақоласида сифати жуда паст ва хеч қандай талабларга жавоб бермайдиган фильмларнинг кўпайиб кетиши масаласида фикр юритар экан “...“Шомурод ва Дурдона”, “Армон”, “Али, Вали, Ғани Насиба қани?”, “Эсимиз қурсин”, “Қароқчилар”, “Бекорчилар”, “Амакиваччалар”, “Шаддод қиз”, “Шаҳарлик олифта”, “Асал, йигитда гап битта бўлади” кабиларни кўплаб келтиришимиз мумкин... Аслида, ачиранлиси бундай киноларнинг яратилаётгани эмас, балки уларнинг “Бадиий кенгаш”дан ўтганлигидадир...”¹⁴ дея айни масалага эътиборни қаратади ва мақолада сифатсиз деб топилган фильмларнинг аксарияти Ж.Позилжонов, Ж.Шодмонов, О.Мирзахолов каби “ҚВЗ”чи ижодкорларнинг “асар”лари эканлиги ҳам фикримизнинг нақадар тўғри эканини исботи бўла олади. Ёш тадқиқотчи Б.Якубов ўз фикрларида давом этар экан, турли сифат даражаларига эга бўлган фильмлар фақат Ўзбекистонда эмас, балки бутун дунёда яратилиши мумкинлиги, яратилаётганлиги, бунинг табиий жараён эканлигини таъкидлаб, асосий масала фақат бу фильмларнинг сифатлиларинигина катта экранларга ўтказиш, томошабинни савиясини оширишга хизмат қилиш даражасини, бадиийлигини аниқлаш айнан Бадиий кенгашда ўтирган мутахассисларнинг иши эканлигини таъкидлайди ва фильмларнинг сифати тушиб кетишига асосий айбдор сифатида уларни айблайди.
Кинооператорларнинг ижодий фаолиятига бўлган бугунги талаб ҳам ниҳоятда юксак. Ижодий жараёнида оператор фақатгина режиссёрнинг кўрсатмаларини бажариш билан бир қаторда, ўзининг ташаббускорлиги ва изланишлари билан фильмни тасвирий бойитиши лозим. Негаки, чинакам касбий маҳоратгина профессионализмни дунёга кетиради. Ўз касбини мукаммал эгаллаган мутахассисгина томошабинларга ҳар томонлама маъқул келадиган санъат асарларини ярата олади. Ҳозирги техника имкониятлари туфайли кинооператорлик фаолияти билан шуғулланувчи инсонлар янгидан-янги кашфиётлар устида изланмай қўйганлар. Афсуски, бугунги кунгача мавжуд анъаналарни ҳам кўнгилдагидек давом эттира олмаётган ижодкорлар бор. Ваҳоланки, кино санъати вужудга келган даврда операторлар қарийб юз килограмм келадиган, яна қўшимча жиҳозлари (яъни штатив) бўлган оғир, ноқулай аппаратлар билан ишлаган. Ўша пайтларда планни ўзгартириш керак бўлган вақтда, оператор аппаратни жойидан кўчириб олиб белгиланган ерга ўрнатиш лозим бўлган.
Бугунги кун техника аппаратларига қараганда имконият даражаси паст бўлган кино камераларда йигирманчи йилларда жаҳон киносида профессионал фильмлар суратга олинган. Мисол сифатида оператор С.Урусевский томонидан суратга олинган режиссёр М.Калатозовнинг “Турналар учмоқда” фильмидаги қаҳрамоннинг ўлими лавҳасини келтириш мумкин: қаттиқ ярадор бўлган Бориснинг ҳушидан кетиб йиқилиши қайин дарахтларининг чир айланиши билан берилади ва бу лаҳзаларда унинг кўз ўнгида йўқлик сари учиб бораётган ҳаёти, рўёбга чиқмаган орзуси–севгилиси билан бўладиган тўйлари бир дам намоён бўлади. Қаҳрамоннинг ўлими лавҳаларида режиссёр ва оператор танланган мураккаб тасвирий композицион монтаж услуби қаҳрамоннинг мангуликка кўз юмиш олдидаги руҳияти нозик талқини билан ёдда қолган. Бу лавҳалар инсон қалбини, чуқур кечинмаларини, ақл-идрокини таъсирчан даражада очиб бериш борасидаги изланишлар самараси сифатида ўз пайтида буюк кашфиёт саналган. Улар жаҳон киночиларининг бебаҳо мулкига айланди.
Фильмни суратга олиш жараёни тугатилгандан сўнг оператор олдида яна бир муҳим – монтаж жараёни туради. Кино тасмага муҳрланган барча воқеа-ҳодисалар энди ипга маржондек терилиши керак. Монтаж жараёнида оператор ва режиссёр ҳамкорликда воқеаларни бир-бирга боғлайдилар. Афсуски бугунги кунда, ҳамма операторлар монтаж жараёнида ҳар доим иштирок этмайди. Мана шу жараёнда оператор ва режиссёр воқеалар тизимининг кетма-кетлигига, мизансценаларнинг мослигига, ранглар уйғунлигига алоҳида эътибор билан қарашлари лозим. Акс ҳолда фильм кадрлари бир-бирига боғланмайди ва бу ҳолат унинг бадиий яхлитлигига таъсир этмасдан қолмайди.