Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги

Feodallar o`zlari egallagan yerlar - senoriylarning hajmiga qarab turli tabaqalarga ajralgan. Katta senoriy egalari: gersoglar, graflar, yirik monastirlarning abbatlari, yepiskoplar dastlab o`zlarini qirol bilan teng perlar deb yuritganlar. Ularning vassallari: baronlar, vikontlar, vitsegraflar ikkinchi guruh yer egalari hisoblangan. Uchinchi guruhdagi yer egalarini ritsarlar tashkil etgandi. Ana shu uchta toifa feodallar o`rtasida syuzereni-tet-vassalitet munosabatlari mavjud edi. Buni oliy hukmronlik-qaramlik munosabatlari desa bo`ladi. Bunday munosabatlar faqat Fransiyada o`zi-ning to`liq shakliga ega bo`ldi. Suzerenitet-vassalitet munosabatlari max-sus shartnoma asosida rasmiylashtirilardi. Bunda vassal senorga sodiqlik haqida qasam ichib, uning oldida tiz cho`kadi. Bu ommaj deb atalardi. Senor esa vassalga yer (feod) berib, shu bilan birga ramziy tayoqcha yoki o`z qo`lqopini yoki nayzasini ham uzatardi. Bu investitura deb atalardi.

Vassallik shartnomalari tomonlarning majburiyatlarini aniq o`rnatib qo`ygandi. Senor vassalga feodni berish bilan birga vassalni va unga berilgan yerni himoya qilishi lozim edi. Vassal esa avvalo senorga harbiy xizmat o`tab berish majburiyatiga ega edi. XI asrdan bunday xizmat muddati bir yilda 40 kun qilib belgilanadi. Vassal, shuningdek, feodal-larning sud va boshqa yig`inlarida senorning raisligida ishtirok etishi lozim edi. Vassal yuqoridagilardan tashqari, senorni asirlikdan sotib olish, senorning salb yurishlarini moliyaviy ta`minlash, senorning katta o`g`liga ritsarlik unvoni berilayotganda, katta qizi erga tegayotganda sovg`a-salomlar bilan kelish kabilarga ham majbur edi.

Vassallik shartnomalari dastlab tomonlarning hayotligi davrida tu-ziladigan shartnomalar hisoblanib, personal xarakterga ega edi. Keyin esa u bilan bog`liq majburiyatlar meros tariqasida o`tadigan bo`ldi. XI asrga kelib feod, ya`ni nasliy urug`chilik pomestesi asosiy feodal mulkchilik shakli sifatida o`rnatildi.

Agar vassal senorga sodiqlik to`g`risidagi qasamini buzsa va o`z zimmasidagi majburiyatlarini bajarmasa, feodni qaytarishi lozim edi. Lekin senorlar va vassallar o`rtasidagi nizolarni hal etishning yuridik mexanizmi juda samarasiz bo`ldi. Yirik feodallar mustaqil harbiy kuch-larga ega bo`lib, senorlarga itoat etmay, senor sudi qarorlariga bo`y-sunishni istamay qo`ygandi. Bu feodallar o`rtasidagi ko`p sonli tartib-sizliklar va urushlarni keltirib chiqaradi. XII asrga kelib vassallarning ba`zi huquqlari kengaytirilib, ularning xizmat muddatlari qisqartiriladi.

XI asrda jamiyatning feodallashish jarayoni kuchayib, vassallarning vassallari paydo bo`ladi. Yuqorida aytilganidek, eng quyi zvenodagi vas-sallar - ritsarlar (mayda feodallar) edi. Asosiy feodallar ommasi qirolga bo`ysunmay, o`z senorlari - gersoglar va graflarga bo`ysunardi. "Vassa-limning vassali mening vassalim emas" degan tamoyil mavjud edi.

XII asr o`rtalarida shaharlar o`sib, qirolning ahamiyati kuchayadi. Qirollar mamlakatda barcha feodallardan sodiqlik haqida qasam olishga va vassal qaramlikdagi egaliklarini tan oldirishga erishadilar. Bu jarayon vassallarning vassallari (arer-vassallar)ning bevosita qirol vassallariga aylanishiga olib keladi va bu immediatizatsiya degan nom oladi.

XII asrda feodal egaliklarga bo`linish jarayoni amalda tugaydi. Feodal pomestelar tamoman urug`chilik xarakteriga ega bo`ladi. Feodallar sinfiga yangi shaxslarning kirib kelishi cheklanib, faqat qirol bo`ysun-magan feodallar bilan urushlar natijasida qo`lga kiritilgan yer uchastka-larini taqsimlab turadi.

Feodal titullar va unvonlar meros tariqasida o`tadi. Shu tariqa, XIII asrdan dvoryanlik tabaqasi o`zgalar uchun yopiladi.