Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
 
 
 
 
 
28-боб. ЎFИРЛИК, ТАЛОНЧИЛИК ВА БОСҚИНЧИЛИК
ЖИНОЯТЛАРИНИ ТЕРГОВ ҚИЛИШ 
 
1-§. Ўғирлик, талончилик ва босқинчилик
жиноятларининг криминалистик тавсифи 
Давлат, жамоат ва шахсларнинг мулкини ўғирлаш энг кўп тарқалган 
жиноятлардан ҳисобланиб, мазкур турларнинг бевосита объектлари дав-
лат, жамоат ёки фуқароларнинг шахсий мулкларидир.
Ўғирлик - давлат, жамоат ва шахсий мулкларнинг яширин равишда 
ўзлаштиришга бўлган ҳаракатидир.
Талончилик жинояти деганда жабрланувчига нисбатан зўрлик иш-
латиб ёки ишлатмасдан мулкни очиқчасига талаш тушунилади. Бу ҳаракат 
ўзгалар мулкини очиқдан очиқ зўрлик ишлатиб қўрқитиш йўли билан та-
лон-тарож қилишдан иборатдир. 
Босқинчилик - жинояти эса жабрланувчининг шахсий мулкини 
унинг соғлиғи ёки ҳаёти учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёки зўрлик 
ишлатиш йўли билан қўрқитиб эгаллаш тушунилади.
Мазкур жиноятларни содир этишдан олдин унга пухта тайёргарлик 

---

кўрилади. Жиноятчилар олдиндан жиноят содир этиладиган жойни 
(омбор, дўкон, хонадон) ёки ҳужум уюштирилиши лозим бўлган шахсни 
(инкассатор, ғазначи, сотувчи, қоровул) белгилаб олишади, зарур бўлган-
да олдиндан қуролларни тайёрлашадилар, транспорт воситаларини ҳозир-
лаб қўядилар, бажариладиган вазифаларни ўзаро бўлиб олишади. 
Ўғирлик, талончилик ва босқинчилик жиноятлари аксарият ҳолларда 
уюшган гуруҳ томонидан содир этилади. Кўпинча шундай гуруҳлар жуда 
турғун бўлиб, доимий равишда қатор жиноятларни содир этишлари ҳам 
мумкин.
Жиноятчилар жамғарма ва давлат банкларига, дўконларга, инкасса-
торларга ҳужум қилиш учун махсус тайёгарлик ишларини амалга ошира-
дилар, корхона ва муассасаларнинг иш режимларини ўрганадилар. Инкас-
сатор ва савдо ходимларининг йўналишларини кузатадилар. Етарлича 
маълумот тўплаганларидан кейин ҳужум қилиш вақтини ва жойини, гуруҳ 
таркибини аниқлайдилар, қурол ва транспорт воситаси ҳозирлайдилар. 
Орқага қайтиш йўлларини ва талон-тарож қилинган мулкни яшириш 
жойларини белгилаб олишади. 
Жиноятчилар баъзи вақтларда мазкур жиноятни ҳеч қандай ол-
диндан тайёргарлик кўрмасдан амалга оширишлари мумкин. Бундай жи-
ноятлар агар жиноий тажовуз объекти олдиндан белгилаб қўйилмаган 
бўлса амалга оширилади. Масалан: жиноятчилар бир қатор хонадонларни 
айланиб, эшикларни тақиллатадилар агар ҳеч ким чиқмаса, эшикни бузиб 
ўзларини қабиҳ ниятларини амалга оширадилар. Бундай жиноятлар 
кўпинча кундуз, дам олиш ва байрам кунлари содир этилади, чунки 
бундай кунларда уй эгалари ишда ёки кўчага дам олгани чиқиб кетган 
бўлишади.
Талончилик ва босқинчилик жиноятларини содир этишда жиноятчи-
лар кўпинча тўсатдан ҳужум қилишга (агар кўчада бўлса) ҳаракат қили-

---

шади, хонадонларга киришнинг эса турли йўлларини излайдилар, почта, 
газ, электр энергияси хизмати ходими сифатида келганлигини билдириб, 
уйга ҳеч қандай қаршиликсиз киришга ҳаракат қилишадилар. 
Агар жиноят очиқ жойларда содир этилса, жабрланувчига тўсатдан 
пана жойдан, дарахт орқасидан туриб ҳужум қилинади ёки унга яқинла-
шиш учун турли йўлларни қидиради. Масалан: чекиш учун гугурт сўраш, 
бирон-бир кўча ёки адресни сўраш орқали жабрланувчига яқин келишга, 
кейин эса унга ҳужум уюштиришга ҳаракат қилади. Талончилик ва 
босқинчилик жиноятларининг объекти бўлиб аксарият ҳолларда аёл ки-
шилар ва маст ҳолатда юрган эркаклар бўлиб қолиши ҳам мумкин. 
Ўғирлик жиноят ишлари бўйича аниқланиши лозим бўлган ҳо-
латларга қуйидагилар киради:
1) ўғирлик жинояти ҳақиқатан ҳам содир этилганлиги; 
2) ўғирлик жинояти содир этилган жойи (корхона, муассаса, ташки-
лотларнинг аниқ номи ва жойлашган жойи, жабрланувчининг манзили), 
вақти ва қўлланган усули; 
3) ўғирланган мулк кимга тегишли эканлиги (корхона, муассаса, 
ташкилот ёки фуқаролар); 
4) аниқ нима ўғирланганлиги, ўғирланган мулкнинг белгилари, 
унинг сони ва нархи; 
5) ўғирлик жиноятини содир этишда қандай техника воситаларидан 
фойдаланганлиги; 
6) ўғирлик кимлар томонидан содир этилганлиги, иштирокчилар ва 
уларнинг вазифалари; 
7) ўғирланган мулк кимга берилган ёки сотилганлиги; 
8) келтирилган зарар миқдори; 
9) ўғирлик жиноятининг содир этилишига олиб келган сабаб ва ҳо-
латлар; 

---

10) келтирилган моддий зарарни қоплаш учун қандай чора-
тадбирлар кўриш талаб этилади. 
Ўғирлик жинояти содир этилган жой ва унинг манзили жабрланувчи, 
мансабдор шахслар, қоровул, гувоҳ, суриштирув органлари вакиллари 
берган маълумотларда аниқ кўрсатилган бўлади. Ўғирлик жиноятининг 
содир этилиши вақти, усули ва қандай техникавий воситалардан фойда-
ланганлиги воқеа жойини кўздан кечиришда аниқланади, шунингдек 
ўғирлик жиноятини тергашда аниқланиши лозим бўлган барча ҳолатлар 
дастлабки тергов ҳаракатларини ўтказиш даврида аниқланади. 
Ўғирлик жиноятини тергашда ўғирлик саҳналаштириб кўрилиши, 
яъни ўғирлик жинояти содир этилмаган бўлса-да, хонадонларда, дўкон ва 
давлат мулки сақланадиган омборларда мазкур жиноят содир этилиши 
билан боғлиқ ҳолат, вазият яратилади. Воқеа жойини синчковлик билан 
кўздан кечирганда бундай муғомбирликни фош этадиган асосларни топиш 
мумкин. Масалан: эшик ичига ўрнатилган қулфни кўздан кечирганда бу-
зишдан қолган излар ташқаридан эмас ичкаридан топилганда, дўкон дево-
рида ҳосил бўлган тешик ўйилиши ташқаридан эмас, ичкаридан ўйилган-
лигини кўрсатувчи белгилар мавжуд бўлса ёки жабрланувчи ўғирланган 
буюмларнинг (пальто, магнитафон, соат) ранги, размери, маркаси номи, 
тузилиши қандайлиги сўралганда аниқ жавоб бера олмаса ўғирлик жиноят 
саҳналаштирганликдан далолат беради. Терговчи жабрланувчини сўроқ 
қилаётганда бундай ҳолатларга ҳам жиддий эътибор қаратмоғи лозим. 
Талончилик ва босқинчилик жиноятларини тергашда аниқланиши 
лозим бўлган ҳолатлар мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради: 
1) талончилик ёки босқинчилик жиноятлари қачон, қаерда ва қандай 
шароитда ва кимга нисбатан содир этилганлиги; 
2) жиноятнинг содир этилишида нечта шахс иштирок этганлиги, 
уларнинг умумий ва хусусий белгилари; 

---

3) жиноятчилар қуролланган бўлса, нималар билан қуролланганлиги; 
4) жиноятни содир этишда зўрлаш ишлатилган бўлса, у қандай 
ҳажмда эканлиги; 
5) етказилган тана жароҳатининг тавсифи ва оғирлик даражаси; 
6) жабрланувчига етказилган тана жароҳатлари тўғрисидаги кўрса-
тувларининг гувоҳ берган маълумотлар билан таққослаб кўриш ва унинг 
тасдиқланиши; 
7) босқинчилик натижасида жиноятчилар қандай мулк ёки предмет-
ларни олганлиги; 
8) жиноятларнинг содир этилишига сабаб бўлган шароитлар; 
9) жабрланувчида катта пул суммаси борлигини билган шахсларни 
аниқлаш. 
Талончилик ва босқинчилик жиноятларини содир этишда жиноятчи-
лар пухта тайёргарлик кўрадилар, жиноятни содир этиш усулларини, 
иштирокчиларни ва вақтни танлайдилар. Исботланиши лозим бўлган ҳо-
латлардан бири жиноятни содир этиш усулини аниқлаш ҳисобланади. 
Жиноятчиларни жиноятни содир этишда қўллайдиган усулларидан бири 
ҳужум қилинадиган шахсни, хонадонни, қимматбаҳо давлат мулклари 
сақланадиган жойларни, инкассаторнинг ғазначидан қачон пулни олиши 
ва унинг қаерга бориш йўналишларини зимдан кузатадилар ва ундан кей-
ин ҳужум уюштириш усулларини танлайдилар. Кўп ҳолларда, жиноятчи-
лар ўзларини расмий вакил сифатида электромонтёр, ЖЭК ходими деб та-
ништириб хонадонларга киришга ҳаракат қиладилар, якка шахсларга нис-
батан эса у билан танишиш мақсадида яқин борадилар ва дарҳол ҳужум 
қиладилар. 
Жиноятчиларнинг қўллайдиган асосий усули бу объектга тўғридан-
тўғри ҳужум қилиб мулкни эгаллаш ҳисобланади. Агар жиноятни содир 
этишда кўп одам иштирок этган бўлса, терговчи ҳар бир иштирокчининг 

---

бажарган вазифасини ва ролини аниқлаши лозим. Жиноятни содир этиш 
усулларини жиноятчилар шахси, яширинган жойлари аниқлангандан кей-
ин уларни қидириб топиш ва ушлаш амалга оширилади.