Ўзбекистон републикаси

Контурнинг таянч нуқталарини топиш. Контурнинг таянч нуқталарини топиш, қалинлик, миқдор, метро-процент (четки қўш лаҳимлар орасида, қўш лаҳимлардан бири саноат аҳамиятига эга бўлган кўрсатгичлари билан, бошқаси эса носаноат кўрсатгичлари билан ҳарактерланадиган) кўрсатгичлар каби юқорида кўриб чиқилган икки намуна оралиғини интерполяциялашга ўхшаб амалга оширилади (57,58,59 - расмлар). Масалан, агар планда саноат аҳамиятига эга бўлган қалинлик билан ҳарактерланувчи четки лаҳимлар орқали ички контур ўтказилиб (60-расмдаги узуқ чизиқлар ва нуқталар), қуйида айтиб ўтилганларга мос равишда ташқи нуловой контур экстраполяция йўли билан аниқланган бўлса, унда 0,5 метр қалинликда берилган минимал саноат қалинликка жавоб берувчи ётқизиқ контурини тузиш қуйидагича амалга оширилади:
а) фойдали қазилма танасини кесиб ўтувчи четки разведка лаҳимлари тўғри чизиқлар билан бирлаштирилади;
б) ёрдамчи контурга мос равишда олинган бурчакларнинг баланд учларида перпендикулярлар тикланади ёки расмда кўрсатилганидек ҳар иккиси нолли контур билан кесишгунга қадар давом эттириб биссектриссиялар ўтказилади;
в) юқорида айтиб ўтилган интерполяциялаш усулларидан биридан фойдаланиб, перпендикулярларда ва биссектрисаларда берилган қалинликга жавоб берувчи қалинликлар топилади;
г) бу нуқталарни бир бири билан туташтириб, қидирилаётган контур олинади.

60-расм. Фойдали қазилма танасининг саноат аҳамиятига эга бўлган қалинлиги бўйича контурлаш (план). Суръатда лаҳимлар рақами, маҳражда маъданли ётқизиқларнинг қалинлиги (м.) келтирилган.

Контурнинг нолли таянч нуқтасини ўтказиш. Қалинликларнинг нолли контури, компонент миқдори ва қўшни лаҳимлар жуфтлиги орасидаги метро-процент, жуфт лаҳимлардан бири саноат аҳамиятига эга бўлган кўрсатгичлари билан ҳарактерланса, бошқасида эса маъданли ётқизиқлар учрамаса, чекланган экстраполяциялар усули ёрдамида амалга оширилади.
Кўп холларда ётқизиқ қазилмани кесиб ўтувчи маъдансиз ва четки лаҳимларнинг қоқ ўртасидан ўтиб понасимон шаклда тугайди деб таҳмин қилинади ва уларни тўғри чизиқлар билан бирлаштириб, понасимон ётқизиқни тенг иккига бўлишади (61-расм). Ана шу нуқталарни бирлаштирувчи нуқталар нолли контур бўлиб ҳизмат қилади.
Маъдансиз лаҳимлар маъданли таналарни кесиб ўтувчи лаҳимлардан анча узоқда жойлашган ҳолларда, (масалан,61-расмдаги 16 ва 26-нуқталар каби), агар бу ҳолат геологик шароитларга таъсир этмаса, уларни ҳисобга олмаса ҳам бўлади. Бу каби экстраполяция усулининг аниқлиги, разведка лаҳимлари зичлигига ва ётқизиқлар ҳарактерига боғлиқ. Разведка тармоқларининг зичлиги сийрак ва кон шаклининг ўзгарувчанлиги катта бўлса, юқоридаги каби ўтказилган контур чизиқлари етарли даражада аниқ бўлмайди. Унда, геологик қонуниятлар аниқланмаган ёки улар мавжуд бўлмаган ҳолларда контур маъдансиз лаҳимлар ва четки лаҳимларнинг қоқ ўртасидан эмас, балки улар орасидаги масофанинг тўртдан бир қисмидан ўтказилади. Агар геологик қонуниятлар аниқланган ёки уларни аниқлашнинг хеч бўлмаганда гипотетик тарзда амалга ошириш имконияти мавжуд бўлган ҳолларда уларни ҳам ҳисобга олиб контур чизиғи ўтказилади. Жумладан, агар линзасимон тана чуқурликка тушган сари понанинг учи каби суқилиб борса унда понанинг тугалланиш нуқтаси график асосида топилади(62-расмдаги узуқли чизиқлар) ва агар бу лозим бўлса, кесмадан планга ўтказилади.

61-расм. Чекланган экстраполяция усулида контурлаш. 1- маъданли бурғу қудуқлари; 2-маъдансиз бурғу қудуқлари



62-расм. Маъданли линзанинг суқилиб кириш бурчаги графиги тузилмаси.
Разведка лаҳимлари ёрдамида ётқизиқларнинг марказдан четга томон аста секинлик билан суқулиб бориши аниқ ўрнатилганда экстраполяция ўртача суқулиш бурчаги бўйича амалга оширилиши мумкин.
Маъданли тананинг узоқда жойлашган А, В, С, D, Е, F, G четки лаҳимлар бўйича қалинлиги мос равишда, l_A, l_B, lc, l_D, l_E, l_F ва l_G га тенг, А₁, В₁,С₁ ва бошқа лаҳимларда тана учрамайди (63 -расм).

63-расм. Ўртача суқилиб кириш бурчаги бўйича контурлаш

Ўртача суқилиб кириш бурчагини топиш учун ётқизиқнинг ўртача қалинлиги(ёки миқдори)   га тенг бўлган ва четки мусбат ва манфий лаҳимлар орасидаги ўртача масофа   ни топамиз:
Маъданли тананинг ўртача суқилиб кириши, четки мусбат лаҳимлар орқали ўтилган контурдан   масофада содир бўлади.
Ўртача суқилиб кириш бурчагини(64-расм) қуйидаги формуладан фойдаланиб топамиз: tg  
Бу ердан қандайдир лаҳим А дан мусбат лаҳим А ва манфий лаҳим А₁ орасидаги чизиқларда олинган тананинг суқилиб бориш нуқтасигача бўлган масофа:  , бу ерда l_A – А лаҳимдаги маъданли тананинг қалинлиги (ёки миқдори). Топилган суқилиб кириш нуқталарини бирлаштириб нолли контурни оламиз.

64-расм. Ўртача суқилиб кириш бурчаги бўйича контурлаш