Ўзбекистон републикаси

Фойдали қазилмаларнинг ҳажмий массаси. Фойдали қазилма захираларини ҳисоблаш учун унинг зичлиги эмас, балки ҳажмий массасини билиш зарур. Бошқача қилиб айтганда, “ўртача ўртача” маъданлар бевосита ўз ўрнида бузилмасдан ётган муайян ҳажмдаги тоғ массасининг қазиб чиқариш ва уни кейинчалик торозида тортиб қўриш йўли билан ҳамда намуналарнинг лаборатория шароитларида таҳлил қилиш натижалари бўйича аниқланади. Бунда табиий намлик кўрсатгичларига тузатишлар киритилади. Ҳар бир намуна табиий намликка, ғовакликка, ковакликка ва дарзликка эга бўлган маъдан штуфидир. Бундай намуналар таркибида турли маъданлар нави ва минераллар турининг миқдори бўйича ҳатолик г/см³ нинг ўндан бир улушидан катта бўлмаган ҳолларда олинади. Ҳажмий масса ҳар доим ҳам зичликдан кичик бўлади. Ҳажмий масса лаборатория ёки дала шароитларида аниқланади. Лабораторияларда ҳажмий масса елим халтачаларга солинган типик намуналарни ҳавода, сувда ёки ўлчов идишларида тортиш йўли билан аниқланади. Ҳажмий массани дала шароитида аниқлаш учун фойдали қазилма ёппасига уйиб олинади, ер қаридан қазиб олинган қазилманинг бир бутун бўлагининг ҳажми обдон ўлчанади ва у тарозида тортилади. Штуфнинг ўртача ўртачаси (d) ҳаво массасининг ҳаво ва сувдаги массалари орасидаги фарқига нисбатан ҳисоблаб топилади. Ғовакли ва дарзлашган штуфлар ҳажмий массасини аниқлашда улар олдин эритилган парафинга ботириб олинади.
Табиий намлик (ц %) намунани қуритиш натижасида йўқотилган массанинг нам намуна массасига нисбати билан аниқланади. Бунда намунанинг ўртача ўртачаси намлик формуласига тузатишлар киритилганлиги ҳисобга олинади.
Бундай қайта ҳисоблаш ишлари таҳлилий тадқиқотлар олдиндан қуритилиб, тортиб олинган намуналарда ўтказилганлиги ва фойдали компонентлар миқдори қуруқ ҳаво шароитида аниқланганлиги боис зарур.
Дала усули нисбатан аниқ усул ҳисобланади. Шунга қарамасдан, сочилувчан ва серёриқ, ковакли маъданлар ҳамда бошқа барча қолган маъданларнинг ҳажмий массасини дала шароитида аниқлагандан сўнг лаборатория шароитида натижаларни қайта текшириб кўриш мажбурийдир. Аммо бу усул анча қиммат, нисбатан мураккаб, шунинг учун ундан фойдаланишга жўяли асос талаб қилинади.
Фойдали қазилмаларнинг зичлиги ва ҳажмий массаси файдали қазилманинг моддий таркиби билан узвий боғлиқ. Амалиётда ўзига хос бу ўзига хос боғлиқлик эгри чизиқларда ифодаланади. Улар бўйича ҳисобланаётган блокдаги фойдали қазилмаларнинг ўртача таркиби учун ҳажмий массани ўрнатиш мумкин. Ҳар бир ажратилган фойдали қазилма навлари (маркаси) учун ҳажмий массани ўрнатиш лозим.
Маъданларнинг ҳажмий массаси, захираларни ҳисоблашда асосий параметрлардан бири ҳисобланади. Шунинг учун разведка жараёнида ҳажмий массанинг маъданнинг структураларига, текстураларига, минерал ва моддий таркибларига, уларнинг нураш, оксидланиш, ковакланиш, ёриқланиш ва х.к даражасига боғлиқлигини ҳар томонлама таҳлил қилиш талаб этилади. Ҳажмий массани аниқлашда маъданларнинг минералогик таркибида кенг учрайдиган, улар таркибига кирувчи маъданли ва номаъдан минераллар ҳажмининг кескин ўзгарувчанлиги айниқса ўзига хос қийинчилик туғдиради. Бундай маъданларга, масалан, темирли, полиметалли, баритли ва бошқа маъданлар киради. Маъданларнинг ҳажмий массасини ҳисоблашнинг таҳлилий формулаларини икки усулда қўллаш мумкин: а) фойдали қазилмалар миқдорини қиёслаш (корреляцион) асосида; б) маъданнинг кимёвий таркибини минерал таркибига, ўз навбатида маъданнинг ўртача ҳажмий массасини уни ташкил қилувчи минераллар ва уларнинг миқдорий нисбатлари зичлигига боғлиқ равишда аниқлаш орқали қайта ҳисоблаш. Масалан, кальцит-баритли маъдан 15% ВаО сақлайди. Уни баритга(ВаSO₄) қайта ҳисоблаганда бу бўлади:

Мос равишда кальцитга 77% тўғри келади, Баритнинг зичлиги 4,5, кальцитники эса 2,7. Маъданнинг зичлиги қуйидагича ҳисобланади:

Фойдали қазилмаларнинг намлиги. Қоидага кўра, лаборатория шароитида фойдали қазилмалар таркибидаги қимматли компонентлар миқдори қуритилган ҳолда, уларнинг ҳажмий массаси эса фақат табиий намлик холатида аниқланади. Одатда бир қатор маъданларнинг намлиги 30 -40% ва ҳатто ундан ҳам ортиқ бўлади. Бундай ҳолларда маъданлар намлик миқдори учун тузатиш киритмасликнинг иложи йўқ. Одатда нам маъдан миқдорига эмас, балки нам маъданнинг ҳажмий массасини қуруқ маъдан массасига формула бўйича қайта ҳисобланади:

Намлик ҳам ҳажмий массаси аниқланган намуналар бўйича қуритиш шкафида, 105⁰С ҳароратда доимий массага келгунга қадар қуритиш йўли билан аниқланади. Намлик (%да) ҳисобланади:

Бу ерда: G қуритилган – қуритилгунга қадар тортилган масса;
G нам - қуритилгандан кейин тортилган масса.
Фойдали қазилманинг намлиги билан унинг ҳажмий массаси ўзаро узвий боғлиқ. Улар нафақат маъданларнинг нави, маркаси ва турига қараб, балки, ётиш чуқурлиги, грунт сувларининг мавсумий сатҳи ва бошқаларга қараб ҳам ўзгариб туради. Намлик ва ҳажмий массани аниқлашда жўяли ҳатоликларга йўл қўймаслик мақсадида уларни бир хил намуналар бўйича аниқлаш мақсадга мувофиқ. Фойдали қазилма захираларини ҳисоблашда ҳажмий масса ва табиий намликнинг ўртача қийматини аниқлаш масаласи ҳар бири алоҳида холатлар учун, айниқса, гилли, ғовакли, серёриқли ва бошқа маъданлар учун маҳсус қараб чиқишни талаб этади.
Фойдали компонентлар миқдори(С). Фойдали қазилмаларни ҳисоблаш хом ашёни ер қаъридаги ва маъдандаги холатлари ҳамда маъдан таркибидаги фойдали компонентлар бўйича амалга оширилади. Фойдали компонент захирасини ҳисоблаш учун унинг маъдандаги умумий миқдоридан келиб чиқилади. Бунда маъданни қазиб олиш ва қайта ишлашдаги йўқотилишлар ҳисобга олинмайди.
Кўп сонли металли ва нометалл фойдали қазилмаларнинг захираларини ҳисоблашда маъдан захираларидан ташқари қимматли компонентларнинг захиралари ҳам аниқланади, бунинг учун уларни миқдорларини билиш зарур бўлади. Кўмир, охактош, гил, боксид каби фойдали қазилмалар учун қимматли компонентлар захираси ҳисобланмайди, аммо уларнинг миқдорлари бўйича тавсифлаш шарт.
Фойдали қазилманинг кимёвий таркибидаги компонентлар фойдали ва зарарли компонентларга бўлинади. Фойдали компонентлар–бу кимёвий элементлар ва уларнинг бирикмалари бўлиб, уларни ажратиб олиш мақсадида фойдали қазилмалар қазиб олинади, зарарли компонентлар эса қайта ишлаш қийин бўлган ёки улардан олинадиган фойдали қазилма маҳсулотларининг сифатини пасайтирадиган таркибий қисмлардир.
Фойдали компонентлар миқдори кимёвий элементлар (Аu, Сu, Ni ва х.к.) ёки уларнинг оксидлари (ВеО, В₂О₃, U₂O₅, WoO₃, Li₂O, TiO₂, Cr₂O₃, P₂O₅ ва х.к.) 1 т ёки 1 м³ маъданлар ёки қумлар бўйича фоизларда ёки масса бирликларида (миллиграмм, карат, грамм, килограмм) берилиши мумкин. Туб конларда қимматли элементларнинг миқдори оғирлик бўйича фоизларида ёки 1тоннна хом ашёда - граммларда берилади. Масалан, слюдалар миқдори 1м³ маъданда килограмларда, сочма конларда нодир металлар миқдори грамларда, олмослар–каратларда ва миллиграмларда, қалай, вольфрам, киноварлар, монацитлар ва бошқалар–фоизларда ёки 1м³ жинсда килограмларда аниқланади.
Фойдали компонентларнинг ўртача арифметик ёки ўртача солиштирма миқдори қуйидаги тартибда: кесмалар - тоғ лаҳимлари - бурғи қудуқлари – горизонтлар – блоклар - участкалар - ва ниҳоят кон бўйича намуналаш натижалари асосида аниқланади. Фойдали компонентларнинг ўртача миқдордан анча юқори даражада кўп учраши фойдали компонентларнинг “ураган” миқдори деб аталади ва улар тарқалган зоналарни чегаралаш лозим бўлади. Маъданли таналар морфологияси, маъданлар текстураси, фойдали компонентларнинг тарқалиш қонуниятлари ва қазиб олиш технологияларини ҳисобга олган ҳолда ураган намуналарни топишнинг турли усуллари эмпирик тарзда аниқланган. Ўртача арифметик формула:

Бу ерда C_i – якка намуналар бўйича миқдор;
n - намуналар сони.