Ўзбекистон иқтисодиётида темир йўлларнинг ўрни

Egrilik parametrlari. Egrilik radiusini tanlash

Temir yo‘l trassa plani tabiiy qulay sharoitda to‘g‘ri o‘nlik kilometrlaridagi uzunliklarni tashkil etadi. Trassaning egri chiziqli uchastkalari shunday holatlarda vujudga keladi, agar topografik yoki geolognk to‘eiqlarni aylanib o‘tish kerak bo‘lsa, qurilish harakatlarini ^ kamantirish uchun /tunroq ishlarini qisqartirish va ishii sun’iy inshootlar bo‘ynchl/ va tunroqdan qilingan yo‘l izini va boshqa temir yo‘l inshootiga mustahkamligini ta’minlash. Bu maqsadga yuqori darajada- zrinnni mumkin, egri chizits \gl\\\u.\'l\l\\\\\ m111^|o|)111sh kamaytirish hisobiga na bunday

uchastkalardai foydnlnnntdtn kamchiliklarni hisobga olgan holda. qurilish norma, va qoidalari /QMQ/ cheklab qo‘ygan doiraviy egri chiziqning radiuslari, temir yo‘lni loyihalashda, ularni tavsiya etilgan va qnnnn sharoitlarda, ruxsat ettanlari qismlarga ajratib 3.1 — jadvalda ko‘rsatilgan.
Loyiha ishlarida iloji borpcha tavsiya etilgan doiraviy egri chiziq radiuslari miqdoridan foydalanishiga amal qilish kerak. qiyin sharoitlarda esa egri chiziqni radiuslarini birmuncha kamaypfish mumkpn. Faqat juda qisht sharoitda yanada kichikroq mikdordagi egri chiziq radiusini olnshga ruxsat etnladi. Bunday egri chpziq radiuslari miqdorini qxabul qilish maqsadga muvofiqdir, qaysikn texnik — iqtisodiy hisoblarga asoslangan bo‘lsa. Bunday hisoblarda esa qurilshp xarajatlarini tejash, olingan doiraviy egri chiziqning kichik radiuslarini qo‘llash hisobiga, foydalanish xarajatlarini o‘sishi hisobi bilan solishtirilish kerak, doiraviy egri chnziqlarni radiuslari quyidagi kamchiliklarga chorlaydi: poezdlarni xarakat tezligini cheklash, harakatdagi sostav g‘ildiragi va relslarni tezda yoyilishi va buzilipsh, shpallarni xizmat qilish muddatini qisqarpfish, yo‘lni kundalik saqlash bo‘yicha xarajatlarni o‘sishi va yuqori tuzilishini tuzatish, loko.motiv g‘ildiragi bilan rels oralig‘idagi ulanganlik koeffitsientini kamayshpi, yo‘lni uzayishi, yo‘l izini ta’mirlash zaruriyati, elektr tortshshsh temir yo‘llarda — kontakt tarmog‘lari.
Ruxsat etshgan harakat tezligini, doiraviy egri chiziqshshg radius miqdoriga tobeligi, ko‘ndalang kuchlarni egri chiziqdaga poezdta ta’siri bo‘yicha aniqlanadi. "Temir yo‘l" fanidan ma’lumki, harakatdagi sostavni egri chiziqdagi kuchlarii, ikkala relsli izlarga, bir xil ta’sirini ta’minlash, tashqarida joylashgan relsni ko‘tarish hisobiga p(mm);
(3.1.)
bu erda - muvllaq o‘rtacha tonnaji bo‘nlcha hamma kategoriyali 1kx%)d;shrni, kvadratik tezlit, berilgan doiraviy egri miaikni jo<1|ashgan joyidngi bglpsshyush 10— foydalanish |1.1sh i, |.m/s;
K—tashqarida joylashgan relsni ko‘garish kooffitsientini o‘sishi, eknnaj og‘irlik markazini tashqari tomonga siljishini egri chiziqning o‘qnga nisbatan oluvchi, xarakat tezliklari 140 km/s gacha 1,0 ga va 140 km/s dan katta bo‘lsa 1,2 ga teng qabul qilinadi.
Passajir poezdlarining eng katta tezligi U_max (km/soat) ruxsat etilgan tashqaridagi relsni ko‘tarilishini etishmasligi hisobi bilan belgilanadi
(3.2)
A miqdorini ko‘ndalang tezlashtirishni uzulmasligi miqdoriga tobelikda qabul qilinadi, qaysiki passajirlarga mayishiy qulaylik sharoitini ta’minlash maqsadida belgilangan eng katta harakat tezliklari 160km/s, 200 km/s gacha va 200 km/s dan katta munosib xolda 0,7; 0,6; va 0,4 m/s² ga teng. Bu erda L ni miqdori esa munosib ravishda 114, 98 va 65 mm ga teng.
Modimiki, tashqari relsni ko‘tarilishi hamma kategoriyadagi poezdlarni egri chiziqdagi harakat tezligiga tobelikdadir yukli poezdlar bilan birga, u xolda bir xil ma’noli egri chiziq radiusini miqdori va eng katta ruxsat etilgan passajir poezdlarining tezligiga bog‘lash mumkin emas. V_max(K) ni tobelik xarakteristikasi uchun faqat eng katta tezliklar miqdorini ko‘rsatish mumkin, qaysiki egri chiziqlarning har xil radiuslariga moslab eng katta ruxsat etilgan temir yo‘l izining tashqarisida joylashgan relsni ko‘tarilishi b=150 mm. (3.2) ifodadan b=150 mm ga teng bo‘lganda va yuqorida ko‘rsatilgan A miqdorlaridan hosil qilamiz:

N, m	300	400	500	600	800	1000	1200	1500	1800	2000	2500
	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1
Vmax km/s	80	92	113	122	130	145	159	172	189	199	208

Egri chiziqlardagi relslprni bshirilgan yoyilishi rildnrakni lip etib o‘tib. olishi /vertikil yoyilish/ oiibatida va ularni chetdagi rels bosh qirrasiga, ko‘ndalang kuch ta’siri ostida qismoq /yonboshdagi yoyilish/. Relslarni yoyilishi, katta darajada egri chiziqning radiusiga tobelikdir, intensiv o‘sadi qachonki egri chiziq 800—700 m dan kam bo‘lgan radiuslarida. Masalan, egri chiziqning radiusi 500 m ga teng bo‘lsa relslarni yoppasiga almashtirish taxminan 2 martadan ko‘proq bajariladi, K=300 m li egri chiziqlarda taxminan 3,5 martadan ko‘proq to‘ppa to‘g‘ridagi yo‘l iziga qaraganda o‘zgalar bilan bir xil sharoitda. Rels izlarnni buzilishi va alohida ishdan chiqishi yana katta darajada egri chiziqning radiusiga tobelikdadir.
K=500 m li egri chiziqlarda taxminan 3,5 martadan ko‘proq, K=400m li egri chiziqlarda esa taxminan 7 martadan ko‘proq, to‘ppa — to‘g‘ridagi uchastka yo‘l iziga qaraganda.
Egri chiziqlardagi yonboshdan oshirilgan zo‘riqish ko‘proq temir yo‘l izini to‘g‘irlashni talab qiladi. 400 m dan kam bo‘lgan radiusli egri chiziqda bu zo‘riqish kostillarini nariga surib chiqarib tashlashga keltiriladi va kostil tirqishlarini o‘yishga to‘g‘ri keladi. Temir yo‘l izining kengligini mustahkamlash uchun qish faslining oxirida temir yo‘l izini eng ko‘p shpallar hisobiga qayta moslamoq kerak va egri chiziqda joylashgan shpallarni xizmat qilish muddati esa /75% gacha/ qisqaradi. Kichik radiusli egri chiziqlar ko‘rsatilib o‘tilgan vaziyatlarni jiddiy ravishda kundalik saqlash bo‘yicha bo‘ladigaN xarajatlarni o‘sishi va yo‘llarni ta’mirlashga olib keladi.
Harakatdagi sostav g‘ildiragini yoyilishi egri chiziq radiusiga mos ravishda xuddi shunday, xarakterdagi taxminan relslarni yoyilishiday.
Lokomotiv g‘ildiragi bilan rels orasidagi ulanganlik koeffitsienti kamayishi esa, doiraviy egri chiziqda chegaralangan ulanpsh bo‘yicha tortish kuchlarini kamaytirishga keltiradi.
SHunchiki zamonaviy elektrovozlarda tortish kuchi K=400m li egri chpziqda 7% dan ko‘iroqga kamayadi, K=300 m li egri chiziqda -14 % ga to‘g‘ri uchasTkalar va N>500mli egri chiziqlardagn tortish kuchiga binoan taqqoslanpshda. Kichyk radiusli egri chizitslarda tortish kuchining kamayishi, uzluksiz poezdlar harakatini ta’minlash uchun qo‘shimcha choralar o‘tknznshnn talab qiladi.
Trassalarni uzayishi (m) doiraviy egri chiziqni radiusi N} dan N₂ gacha kamayganda va doimiy burilish burchagida (3.2 —shakl)

bu erda, T* va T" - - doiraviy egri chiziq radiuslariga moslangan tangenslar, m; K¹ va K^p — etri chiziqlarni uzunliklari, m; D¹ va D^p — efn chiziqlarni domerlari, m (D-2T — K).
Doiravny egrn chiziqning radiusini kamayishi bilan yo‘lni uzayishi oshadn va u burilish burchagi "U" qancha katta bo‘lsa shuncha uzun bo‘ladi. Agarda donraviy egri chiziqni radiusi YUOOm dan 600 m gacha kamayganda no‘lnl uzaiishi U 60 bo‘lganda 43 m ni, U 90° da 172 m ni va U 120° da 54? m ni tashkil etadi.
Yo‘lnn yuqorn tuzilishini ta’mirlash esa doiraviy egri chiziqdagi gorizontal kuchga qarshi uni mustahkamligini oshirish uchun zarurdir. Doiraviy egri chpznkning radiusi 1200m kam bo‘lsa 1 km dagi shpallarni soni oshadn. agar, egri chiziqning radiusi 600 m dan kichik bo‘lsa u holda, tashqari tomondagi ballast prizmasi kengaytiriladi. Temir yo‘lni egri chiziq uchastkasidagi ballast prizmasi o‘lchovlarini oshishi egri chiziq tashkari tomonida joylashgan relsni ko‘tarilishi bilan bog‘liqdir, shunga karab tuproqdan qilingan ko‘tarmaning‘ asosiy yuzasining eni xam egri chiziqni tashqari tomoniga kengayadi.
Elektrlashtirilgan temir yo‘ldagi kontakt tarmog‘larini doiraviy egri chiziqdagi uchastkasini ta’mirlash uchun 1 km dagi tayanchlarni soni oshadi. Masalan, 500m li egri chiziq radiusida kontakt tarmog‘laridagi tayanchlar oraeidagi masofalar, 1200m radiusli egri chiziqdagiga qaraganda taxminan 1,3 —1,4 marta kamayadi.
Hatto trassaia uzayishi va boshqa ko‘rsatilgan sabablar, temir yo‘lni qurish xarajatlaridagi ba’zi tarkibiy qismini oshishiga chatsiradi, nmmo kiyin topogrnfik sharoitlarda doiraviy egri chiziq radiusini kamaytirish, tuproq ishlari hajmini va sun’iy inshootlarni qisqartirishi kerakligicha, umumnp qurish qiymatini kamaytirishga keltirishi mumkin.
Doiraviy egri chiziqning kichik radiuslarida yuqorida ko‘rsatilgan kamchiliklar temir yo‘ldan foydalanishda ko‘proqdir, ayniqsa poezdlarni katta tezliklar bilan harakat qilishi mumkin bo‘lgan uchastkalarda. Temir yo‘l uchastkalarida, qaerda yo‘lning bo‘ylama profilini shartiga binoan poezdning harakat tezligini amalga oshirish nisbatan sekinroq /masalan, baland to‘siqlarni kesib o‘tganda/ kichik radiusli doiraviy egri chiziqdan foydalanishdagi kamchiliklar kamroq darajada bo‘ladi. SHuning uchun qurilish norma va qoidalari uchastkalarda, qaerda passajir poezdlarining harakat tezligi 120 km/s dan kam bo‘lsa va yukli poezdlarni harakati esa 60 km/s dan kam, TYB bilan kelishib olishga binoan 300 m li radiusni — temir yo‘llarning I va II kategoriyasida va 250 m — III kategoriyasida qo‘llashga ruxsat etadi.

shakl. Yo‘lni doiraviy egri chiziq radiusini kamayishidagi uzayishi.