Ўзбекистон халқаро ислом академияси

v) Makan (Magan) 
Qadimgi Mesopotamiya yozuvlarida ko‘pincha Dilmun so‘zidan so‘ng Makan yoki 
Magan degan joy nomi tilga olinadi. Bunday yozuvlarning eng qadimgisi Aqqod podshosi 
Sargonga (mil.avv. 2371-2316) tegishli. Unda «Aqqod yurtlariga Meluxxadan kemalar, 
Makandan kemalar, Dilmundan kemalar keladi», deyilgan. Keyingi Aqqod podshosi Manishtusu 
(mil.avv. 2306-2292 yy.) Eron sohilidan Arabiston sohiliga harbiy dengiz ekspeditsiyasini 
yuborganligi haqida hikoya qiladi. Go‘yo uning kemalari qirg‘oqqa etib kelganda, unga qarshi 
32 shaharning podshosi kuch to‘plagan, ammo Aqqod ularni engib, o‘ziga bo‘ysundirganmish. 
SHu tufayli Aqqod kumush konlariga ega bo‘lgan. Quyi dengizning janubidagi tog‘lardan 
olingan toshlar Enlil xudosi sharafiga qurilgan haykallarga ishlatilganmish. Agar bu «xabar» rost 
bo‘lsa, Quyi dengiz janubidagi tog‘lar O‘mon tog‘lariga to‘g‘ri keladi, bosib olingan o‘lka esa - 
O‘mondir. Manishtusuning o‘g‘li Naram-suen (mil.avv. 2291-2255y.) haykalidagi yozuvda u 
Makanni bo‘ysundirgani, uning podshosi Manudannu ustidan g‘alaba qozonib, uni asir qilgani 
hikoya qilinadi. Balki Manishtusu tomonidan bosib olingan Makan aholisi qo‘zg‘olon 
ko‘targandir, uning o‘g‘li Naram-suen esa jazo ekspeditsiyasi yuborgan bo‘lishi mumkin. 
Urning III dinastiyasi hokimlaridan SHulgiga ( mil.avv. 2095-2048 y.) tegishli matnda 
Makanda kemasozlik hunari mavjud ekanligi aytilgan. Darhaqiqat, bu hunar Arabistonning 
sharqiy sohilida juda qadimdan ma’lum bo‘lgan; shuning uchun ham bu erdan chiqqan 
savdogarlar dengiz orqali Hindistondan Mesopotamiyagacha suzib yurganlar. SHunisi qiziqki, 

---

O‘mon sohilida hech qanday daromad keltirmasa-da, hozirgi kunda ham elkanli kema qurish 
hunari davom etib kelyapti.
Lagash II dinastiyasining patesisi Gudea bergan xabarda Magandan haykallar qurish uchun 
tosh keltirilgani aytilgan.
Makanning geografik o‘rni haqida ko‘plab tortishuvlar yuz berdi. Oxirgi paytda ko‘pchilik 
mutaxassislar uni hozirgi O‘mon sultonligi va qisman Birlashgan Arab amirliklarining janubiy 
qismi bilan belgilamoqdalar. 
Mesopotamiyadan topilgan savdo muomalalariga oid ko‘plab yozuvlarda qaerdan qanday 
mol kelganligi aniq ko‘rsatilgan. Toshlar ro‘yxatida «diorit Makandan», metallar ro‘yxatida «mis 
Makandan», yog‘ochlar ro‘yxatida xurmo yog‘ochi «Dilmun, Makan va Meluxxadan» deyilgan.
Makanning O‘mon ekanligiga ximiklar keskin dalil berdilar. Mesopotamiyada mil.avval 
III-II ming yilliklarda ishlatilgan mis buyumlari ximiyaviy tahlil qilinganda ularning tarkibida 
0,2-0,3 foiz nikelь borligi aniqlandi. Odatda kamdan-kam holatlarda mis rudasiga nikelь 
aralashgan bo‘ladi. Ammo xuddi shunday nisbatdagi mis rudasi O‘mon territoriyasidagi, 
aniqrog‘i hozirgi Abu Dabi va O‘mon chegarasidagi Buraymi vohasidan boshlanib, to Mosqat 
qirg‘og‘idagi Es-Soxar portigacha cho‘zilgan qadimgi mis konlaridan topildi.
Nihoyat, III ming yillikning oxirlarida SHumer va Aqqod davlatlarida diorit toshidan keng 
foydalanganligi ma’lum. Mesopotamiyaning o‘zida bu tosh hech qachon bo‘lmagan. Uni 
qaerlardandir uzoq yurtlardan keltirishardi. Endigi paytda aniq tasdiqlandiki, diorit va tarkiban 
unga yaqin turdagi toshlarning juda katta zaxiralari O‘mon-Makanda mavjud bo‘lgan. Makan-
SHumer savdo aloqalari III ming yillikda gullab-yashnagani haqida ma’lumotlar ko‘p. Ammo II 
ming yillikda SHumer shahar davlatlari qulab, Bobil davlati barpo bo‘lgach, Makan e’tibordan 
chetda qoldi.
g) Arablar va Ossuriylar
Arabiston yarim orolining shimolida Iroq va Suriya chegaralariga yaqin erlarda qadim 
zamonlardan buyon arab qabilalari istiqomat qilib kelgan. Aqqod podshosi Naram-suen (mil.avv. 
2291-2255y.) Bobilga yaqin joyda «Aribu» degan aholi yashagan erlarni bosib olgani haqida 
xabar qiladi. SHubhasiz, bu aholi ko‘chmanchilik tarzida yashagan va davlat hokimiyatiga ega 
bo‘lmagan. Tavrotning «Sudьyalar» kitobida aytilishicha, madyaniylar va banu mashriqlar 
isroilliklarning g‘alla va chorva mollarini tortib olganlar. Ular qo‘qqisdan hujumlar qilganlar, 
o‘zlari bilan chodirlarini olib yurganlar; «odamlari va tuyalari beadad, chigirtkadek 
yopirilganlar». Bu erda zikr qilinayotgan «madyaniylar» aslan Hijozdan bo‘lib, ular Isroilga 
qo‘shni Qizil dengiz qirg‘og‘idagi Madyan degan joyda o‘rnashib qolgandilar. Tavrotning 
yuqoridagi rivoyatini mutaxassislar mil.avv. XI asrning birinchi yarmiga mansub, deb 
hisoblaydilar. Banu Mashriq ham shu singari arab qabilalaridan bo‘lishi kerak.
SHimoliy arablar haqida Ossuriya yozuvlarida nisbatan ko‘p ma’lumotlar bor. Arablarga 
oid birinchi ishorani Ossuriya podshosi Salmanasar III ga tegishli yozuvda uchratamiz. Bu 
yozuvda aytilishicha, Salmanasar (mil.avv. 858-824) hukmining oltinchi yili Damashq podshosi, 
arameylar podshosi, Isroil podshosi va bir arab qabilasining boshlig‘i Jandib ishtirokida tuzilgan 
ittifoq ustidan g‘alaba qozongan. Bu matndagi «arab» atamasi ham ko‘chmanchi, badaviy 
ma’nosiga ega. Gap shundaki, miloddan oldingi paytlarda «arab» so‘zi faqat ko‘chmanchi hayot 
tarzida yashagan arablarga nisbatan ishlatilgan. Hozirgi zamon arab adabiy tilida bu ma’noda 
«a’robiy» so‘zi ishlatiladi. O‘troq hayot kechirgan arablar esa yo yashagan joylarining nomi 
bilan yoxud shuhrat qozongan laqablari bilan atalardilar. YUqoridagi yozuvga qaytsak, unda 
shunday so‘zlar bor: “Qurqur - podsholik poytaxti, men unga zarar etkazdim, men uni vayron 
qildim, men uni yoqib tashladim; 1200 arava, 1200 otliq, Arab sohibi (egasi) Haddodning 20000 
askari Arabi Jandibning 10000 tuyasi ... 12 podsho menga qarshi chiqdi...”. Albatta, raqamlarda 
katta mubolag‘a bor. Bunday mubolag‘a qilish o‘tmishda hammaga rasm bo‘lgan.
Salmanasar III janubga qilgan yurishi haqida ham habar beradi. U xaldeylar o‘lkasini 
ishg‘ol qilgach, yana janubga yurishda davom etib, «Achchiq» dengizga (Nar Marratu) chiqadi, 
u erdagi aholini bo‘ysundiradi. Aftidan, bu erda Fors ko‘rfazi haqida gap ketayotgan bo‘lsa 
kerak. Salmanasar hozirgi Kuvayt erlarigacha etib kelganga o‘xshaydi.

---

Yangi Ossuriya davlatining asoschisi Tig‘latpalassar (mil.avv. 745-727) hukmining 
uchinchi yiliga tegishli yozuvda unga Arabining boshlig‘i Zabibi degan ayol jon solig‘i (jizya) 
to‘laganligi xabar qilinadi. AQSH da istiqomat qilgan asli chex olim Mosilning fikricha, bu ayol 
Dumat al-Jandal (Hijozning shimoli) rayonida ko‘chmanchilik qilgan Qeydar qabilasining ham 
kohinasi ham boshlig‘i bo‘lgan. Matndagi Zabibi arabcha keng tarqalgan ism Zabibaga to‘g‘ri 
keladi. Xuddi shu podsho hukmining 9 yilida boshqa arab qabilasining boshlig‘i SHamsi ismli 
ayolni bo‘ysundirganini xabar qiladi. Matnning mazmuniga qaraganda SHamsi Ossuriyaga
qarshilik ko‘rsatgan Damashq podshosiga yordam bergan. Bu yozuvda ham mubolag‘ali 
raqamlarni uchratamiz: SHamsi bu jangda go‘yo 1100 kishi, 30 ming tuya, 20 ming chorva 
molidan ayrilgan. Tig‘latpassarning shu matnida bundan tashqari unga soliq to‘lagan bir qancha 
boshqa qabilalar zikr qilingan: Mas’a, Tima, Saba, Xayapa, Batana, Xatti, Idibail. Mil.avv. 738 
yili Tig‘latpalassar G‘azza shahrini ishg‘ol qilgani ma’lum. YUqorida zikr qilingan qabilalar shu 
rayonga yaqin erlarda ko‘chmanchilik qilgan arab qabilalari bo‘lsa, ehtimol.
Sargon II (mil. avv. 722-705) o‘z hukmining ettinchi yilida Tamudi, Ibodidi, Marsimani, 
Xayapaning adabini bergani, ularni mag‘lub qilgani va ulardan qo‘lga tushganlarini Samariyaga 
ko‘chirganini hikoya qiladi. Bu xabardan so‘ng u Aribi malikasi SHamsidan, Masuri maliki 
Pir’udan va Saba’li YAta’amardan juzya kelganini eslatadi. Qabilalarning nomlaridan ko‘rinib 
turibdiki, janglar Arabistonning shimoli-g‘arbida yuz bergan va Ossuriya qo‘shinlari shimoldan, 
ya’ni Falastindan bostirib kelgan.
Sinnaxoreb (mil.avv. 705-681) ham qisqa muddatga bo‘lsada, shimoliy arab qabilalaridan
bir nechtasini bo‘ysundirgan ko‘rinadi. Gerodot uni «arablar va ossuriylar podshosi» deb bejiz 
atamagan. Assarxaddon (mil.avv. 680-669) tuzdirgan matnda o‘zining va otasi Sinnaxorebning 
ishlari haqida hikoya qilib, otasi, jumladan «aribi»larning qal’asi «Adomatu»ga (Dumat al-
Jandal) hujum qilgani, arablarning but-sanamlarini qo‘lga tushirib, o‘z poytaxtiga yuborgani, 
arablarning malikasi Iskalattu va amira Tabvani asir qilganini eslatadi. Mosilning fikricha, 
Dumat al-Jandal arablari Ossuriya va Bobil urushida Bobil tomonida qatnashgan va Bobilni 
enggach, Sinnaxoreb arablarni ta’qib qilgan. Sinnaxoreb vafotidan so‘ng Asarxaddon taxtga 
o‘tirdi. O‘z hukmining beshinchi yilida, ya’ni (mil.avv. 676 y.) u «Vazu va Xazu» da yashab 
turgan sakkizta arab qabilasiga hujum qildi. Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, bu qabilalar 
Vodi Sarhonda istiqomat qilgan.
Ossuriya qanchalik kuchli imperiya bo‘lmasin, qo‘shni arab qabilalari unga nisbatan zaif 
mavqeda turmaganini ko‘ramiz. Har qanday qulay fursatdan foydalanib, ular Ossuriya erlariga 
hujumlar uyushtirganlar. Masalan, Ashshurbanipal (mil.avv. 669-631) yozuvlaridan (ma’lumki, 
uning «kutubxonasi»da 20 mingdan ortiq mixxat yozuvli lavhalar saqlangan) bizga ayonki, 
Bobilda hokim bo‘lib turgan ukasi SHamash-shumukin isyon ko‘targanda uning tomonida Misr, 
Suriya, Falastin, Midiya, Elam hokimlari bilan birga arab shayxlari ham bo‘lgan. Mil.avv. 652 
yili birinchi jangdayoq Elam qo‘shinlari tor-mor keltirilgach, arablardan boshqa birorta ittifoqchi 
Bobilga yordam bermagan. Ashshurbanipal qattiqqo‘llik bilan o‘z raqiblarini engdi. Elam 
poytaxti Suzini xarobaga aylantirdi. SHundan so‘ng u arab qabilalariga qarshi 9 marta hujum 
uyushtirdi. Arab qabilalari qo‘qqisdan qarshi hujumga o‘tib qolishidan qo‘rqqan Ashshurbanipal 
sahro chekkalarida istehkomlar tashkil qildi. Ammo insoniyat tarixidagi birinchi «olamshumul» 
imperiya - Ossuriyaning sanoqli yillari qolgandi. Miloddan avval 612 yili Midiya va Bobilning 
ittifoqchi qo‘shinlari Nineviyani ishg‘ol qildilar va uni abadiy harobaga aylantirdilar.