Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тошкент ахборот технологиялари университети “Маълумотлар узатиш тармоқлари ва тизимлари” кафедраси «маълумотлар узатиш тизимлари ва тармоқлари»

Криптотизимнинг классик чизмалари ва ишлаш моделлари. 
Криптотизимнинг умумлашган классик чизмаси 15.5- расмда кўрсатилган.
Жўнатувчи бошланғич М хабарнинг очиқ матнини ишлаб чиқаради, у 
химоя қилинмаган канал бўйича қонуний олувчига узатилиши керак. 
Канални, узатилаётган хабарни ушлаб олиш ва уни очиш мақсадида ушлаб 
олувчи кузатиб туради. Жўнатувчи орқага қайтадиган Е
к
ўзгартириш 
ёрдамида М хабарни шифрлайди ва олувчига жўнатиладиган С = Е
к
(М) 
шифрматнни (криптограммани) олади. 
Қонуний олувчи, С шифрматнни қабул қилиб, тескари Д
= 
1

к
Е
ўзгартириш ёрдамида уни қайта шифрлайди ва очиқ матн М кўринишдаги 
бошланғич хабарни олади: 
22.5- расм. Криптотизимнинг умумлашган чизмаси 
Махфий 
К калит 
Қайта шифрлаш 
Д
к
(С) 
Олувчи 
Шифрлаш 
Е
к
(М)
Жўнатувчи 
Ушлаб олувчи 
М 
С 
М 

---

160 
Қайта шифрлашни ўзгартиришга нисбатан шифрлашни ўзгартириш
симметрик ва носимметрик бўлиши мумкин. Симметрикли – битта
калитли, носимметрикли - иккита калитли (очиқ калитли) криптотизим
синфларидан иборат. 
Битта калитли симметрик криптотизимнинг чизмаси 15.6 - расмда
келтирилган. Унда бир хил махфий калитлар шифрлаш блокида ва қайта
шифрлаш блокида ишлатилади.
Иккита калитли носимметрик криптотизимнинг умумлашган
схемаси 15.7 - расмда келтирилган. 
 
Электрон рақамли имзо ва унинг замонавий турлари 
 
Телекоммуникация тизимларнинг ривожланиши натижасида хозирги 
кунда ахборот алмашувини қоғозли технологиясидан электрон хужжат 
кўринишдаги ахборот алмашинувига ўтиш жараёни юз бермоқда. Ахборот 
алмашинувини электрон хужжат кўринишидаги технологиясига ўтиш 
натижасида 
телекоммуникация 
тармоқлари 
орқали 
узатиладиган 
ахборотларни муаллифини аниқлаш, унинг тўлиқлилиги таъминлаш каби
муаммолар вужудга келади. Ушбу муаммони тўла-тўкис «Электрон рақамли 
имзо» ёрдамида хал қилиш мумкин. "Электрон рақамли имзо" бу
телекоммуникация тармоқлари орқали узатишга мўлжалланган электрон 
хужжатни ўзини маълум бир алгоритмлар ёрдамида зичлаштириб сўнг 
шифрланган дискрет кўринишдаги ифодаси хисобланади.
Ахборотни алмашинувини электрон хужжат алмашинувинида электрон 
рақамли имзодан фойдаланиш натижасида қуйидагиларга эришиш мумкин: 
-
қабул килинган электрон хужжат кўринишдаги ахборотни
тўлиқлилигини таъминлаш; 
-
қабул қилинган электрон хужжат кўринишдаги ахборотни
муаллифини аниклаш; 
-
қабул қилинган электрон хужжат кўринишдаги ахборотнинг электрон 
имзони юридик жахатдан қоғоздаги шахсий имзо билан тенг кучга эга 
бўлишини таъминлаш. 
22.7 - расм. Очиқ калитли носимметрик криптотизимнинг умумлашган 
чизмаси
Очиқ
калит 
Қайта шифрлаш 
Д
к
(С) 
Олувчи 
Шифрлаш 
Е
к
(М)
Жўнатувчи 
Ушлаб олувчи 
М 
С 
М 
Ёпиқ
калит 
К
2 
К
1 

---

161