|
II-Bap. Tuwrı soylewdiń túrleri hám onı rawajlandırıwshı faktorlar
2.1. Balalar tilin rawajlandiriwga járdemlesiwshi faktorlar
Balalar sóylewin rawajlandırıw natiyjeliligine erisiw ushın olardıń bilim dárejesi, qızıǵıwshılıqı hám jeke qábileti qásiyetlerin esapqa alıw zárúrli bolıp tabıladı. Sol zat anıqlanǵanki, mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń barlıq háreket hám xulqini basqarıwda bas mıy iskerliginiń roli artıp baradı. Yaǵnıy balalar basqalardıń minez-qulqların, átirapda kesheip atırǵan waqıya-qubılıslardı biliwge hám bahalawǵa ıntıladılar.
Soǵan kóre mektepge shekem jas daǵı balalar atqaratuǵın iskerlik turlari da túrme-túr hám mazmunli bolıp baradı. Sonday eken, balalar aktiviyatiniń ónimli túrleri sóylew ósiriwde úlken rol oynaydı.
Balalar ortasındaǵı óz-ara munasábetler sisteması birgelikte uyushtiriladigan oyınlarda joqarı dárejede qáliplesedi. Social foydali miynet hám oqıw sıyaqlı iskerlik túrleri barǵan sayın kóbirek rol oynay baslaydı. Usınıń menen birge, qatarlaslarına ne menen bolıp tabıladı kómek beriw, olar ushın qandayda -bir payda jetkiziw maqsetinde kórinetuǵın bolatuǵın miynettiń social motivları jáne de áhmiyetlilew yaǵnıy sezilerli bolıp qaladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar óz qulıqların jáne de tıyanaqlıroq basqara baslaydılar.
Balalar tárbiyashisi tárepinen olar aldına qoyılǵan wazıypalar mánisin anıq biladilar, tapsırmalardı ǵárezsiz hám kemshiliksiz bajarish ushın jigerli túrde ıntıladılar. Bulardıń barlıǵı sóylewdi rawajlantirishniń zárúrli shárt-shárayatları bolıp xızmet etedi.
Ekenin aytıw kerek, tálimde qandayda bir-bir tabısqa erisiw tárbiyaǵa baylanıslı.
Sol sebepli de mektepge shekem jas daǵı balalardıń materiallıq xulqodatlarini qáliplestiriwge arnawlı bir dárejede itibar beriw kerek Olarda jaqsılıq, kishipeyillik, ádalatlılıq, hújdanlıq tuwrısındaǵı axloqiy qıyallardı quram taptırıw kerek
Sóylewdi natiyjelilew rawajlandırıw maqsetinde balalardıń tevarak-átirap obiektleri (adamlardıń turmısı hám miyneti, haywanlar, ósimlikler álemi, suw astı dúnyası ) tuwrısındaǵı qıyalların aniqlash hám izbe-iz, rejeli tárzde keńeytira barıw talap etiledi.
Sóylewdi rawajlandırıwdıń natiyjeliligin asırıw rejesinde tekǵana átirap obiektleri ústinde ápiwayı baqlawlar (baqlawlar ) ushın, bálki olardı úyreniw ushın da qıdırıspalar, sayaxatlar ótkeriw zárúrli bolıp tabıladı.
Sol orında átirap obiektlerin úyreniwde nelerge erishish múmkinligin anıqlap alıwımız kerek boladı. Onıń ushın, áwele, sóylew ósiriwge tiyisli átirap dárekleriniń ózin guruhlashtirish talap etiledi. (2-keste)
Átirapdı úyreniwde (tárbiyashilar yamasa ata-analar tomonidan) balalar jaysha kuzatmasliklari, bálki predmetlerdi olardıń bólimleri, elementlerin kórip, processler, hádiyselerdi aqıl eta barıp, olar tuwrısında oy-pikir júrgiziwleri de kerek. Buǵan erishish ushın tárbiyashi aldına salıstırıwlaw, salıstırıwlaw, ajıratıw, umumlashtirish, analiz qılıw hám basqa sol sıyaqlı usıllardan paydalanıw wazıypası qóyıladı. Bunnan tısqarı, úyreniw processinde) mektepgeshekemgi úlken jas daǵı balalardı miynettiń olar ushın qolay bolǵan túrleri (salmalardı tazalaw, terekler tagini yumshatish, gullerdi baǵıw ) ga tartıw zárúrli bolıp tabıladı. Bunday jantasıw usınıń menen baylanıslıki, insan qandayda zattı óz qolı menen atqarsa, onı kóbirek hám tolıqlaw este saqlaydı. Usı usıl menen mektepge shekem úlken jasdagi balalardıń baylanısıwlı sóylewindegi kemshilikler zat -predmetlarniń atların sózbe-sóz hám eslew arqalı toldırıladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw kóp jihatdan tómendegi zatlardıń tuwrı hal etiliwine baylanıslı :
- sóylewdi rawajlandırıwǵa tiyisli didaktik materiallar (tárbiyashi hám ata-analardıń málim maqsetke qaratılǵan sóylewi, balalarǵa oqıp yamasa aytıp beriletuǵın ertekler, qosıqlar, gúrrińler);
- tálimdiń didaktik materiallardı ózlestiriw ushın paydalaniladigan metod hám usılları ;
- tálimdi shólkemlestiriw (átirap obiektlerin saralaw, shunga baylanıslı sóylew ósiriwdi joybarlaw ).
- oqıw materialınıń mazmunı, onı úyreniwdiń ayırım usılları hám de olarǵa tiyisli principlerge súyene otirip, tárbiyashi sóylew ósiriw menen baylanıslı bolǵan barlıq islerdi joybarlawtirmog'i zárúr.
Biz áyne mashqalaǵa tiyisli izertlew jumısları aparıw processinde sóylew ósiriw boyınsha tómendegi didaktik principlerge súyene otirip jumıs kóriw jaqsı nátiyje beredi degen juwmaqqa keldik:
- sóylew shólkemleri hám de qo'lni úyretiw ushın sóylew materialın túsiniw;
- sóylew áhmiyetin túsiniw hám de leksik hám grammatik kónlikpelerdi rawajlandırıw ;
- sóylew ańlatpaliligini bahalaw. Onıń ushın mektepge shekem jasdagi úlken balalarda arnawlı bir sezimdi rawajlantiradigan didaktik materiallardı tańlaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı;
- ana tiline muhabbat sezimin rawajlandırıw principi (bul orında balalarǵa, atap aytqanda, sóylewde ana tili faktlarini qóllaw dástúrın ózlestiriw boyınsha tálimdi shólkemlestiriw názerde tutıladı );
- arnawlı bir temaǵa tiyisli jazba sóylewdi awızsha sóylew menen qiyoslash;
- sóylewdiń az-azdan boyib barıwı
Do'stlaringiz bilan baham: |
