|
1.4. Balalardı tuwrı soylewge uyretiwdegi metodlar
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin ósiriwde sóylewde monologik sóylewdi rawajlandırıwǵa bólek itibar beriw zárúr boladı
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar dialogik sóylewdi salıstırǵanda ańsat úyrenediler. Bul tómendegiler menen ańlatpalanadı : balalar úyde, balalar baqshasida mudami dialogik sóylewdi esitedi. Bunnan tısqarı, balalar óz-ara baylanısde bolıp, tiykarınan dialogik sóylewden paydalanadılar.
Tuwrı sóylewdi rawajlandiratugin faktorlar
Sóz xazinası
Soylewdi rawajlandiriwddiń ósip barıwshı basqıshları
Mektepke shekemgi ulken jastagi balalardiń jas ózgeshelikleri
1-keste
Metodikalıq ádebiyatlarda aytıwlarınsha, kórkem ádebiyatqa baylanıslı til negizinde tiykarında monologik sóylew jatadı. Sol sebepli de sóylewdi rawajlandırıw tálim-tárbiya sistemasında zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Monologik sóylew, arnawlı bir temaǵa tiyisli logikalıq izbe-iz gápler formasında kórsetilgen hám de taǵı basqalarǵa tásir kórsetiw ushın baǵdarlanǵan pikirler (dawıslar ) dıń birlesken sistemasın kórinetuǵın etedi.
Bala ushın monologik sóylew, psixologiyalıq tárepten quramalı esaplanadı. Gáp sonda, mektepge shekem úlken jas daǵı bala monologik sóylewqa tayarlıq processinde, sonı túsinedi, tińlawshılar (basqalar ) onıń aytıp atırǵan oy-órislerinen qandaybolıp tabıladı qızıqlı zattı biliwdi qáleydiler. Bala intuitiv tárzde bolsada, monologik sóylew rejesin logikalıq jaqtan dúziw, maqsetin bayanlawǵa tiyisli sóz dizbegilerdi tuwrı tańlaw, gáp dúziw, dawıslardı tuwrı aytılıw etiwge háreket etedi.
Qolaysız psixologiyalıq sharayat mektepge shekem úlken jas daǵı bolaga sonday ortalıq jaratadiki, onıń ózi bayanlawshı bolǵan sóz, sóz dizbegi, gáp mánisin túsinip jetpeslik menen baylanıslı bolǵan «Qolysizliq» sezimin beredi. Haqıyqattan da monologik sóylew tıńlawshına qızıǵıwshılıqlı hám tusinerrli bolıwı ushın mektepge shekem úlken jas daǵı bala, áwele, yad hám logikalıq pikirlewge tiykarlaniwi kerek.
Mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw qonuniyatlari. Ekenin aytıw kerek, balanıń sóylewi til nizamlıqlarına tuwrı ámel qılıw, úlkenler sóylewin aqıl etiw hám óziniń dóretiwshilik aktivligi nátiyjesinde rawajlanadı.
Sonday etip, til hám sóylew mektepge shekem úlken jas daǵı balanıń psixologiyalıq rawajlanıwı hám de barinen burın yadı, pikirlewi, aqıl etishi, sezimi hám intaın támiyinleytuǵın eki zárúrli qural bolıp tabıladı.
Birinshi nizamlıq : Ana tilindegi sóylewdi aqıl etiw qábileti bala sóylew shólkemleri muskullarınıń shınıǵıw etdirilishiga baylanıslı (sol sebepli de sóz, sóz dizbegi hám gáplerdi aytılıw etiwdi rawajlanıwlashtirish ushın sóylew shólkemlerin shınıǵıw etdirishga jetkilikli dárejede itibar bermek zárúrli bolıp tabıladı).
Ekinshi nizamlıq : Sóylew mánisin túsiniw bala tárepinen sóylewdiń leksik hám grammatik nizamlıqlarınıń ózlestiriliwine baylanıslı.
Úshinshi nizamlıq : Sóylew ańlatpaliligini ózlestiriw balada fonetika, leksika hám grammatikanıń ańlatpa quralların túsiniwge bolǵan beyimlikke baylanıslı (mektepge shekem úlken jas daǵı balalardı sóylew ańlatpaliligini túsiniwge úyretiw hám de bul sezimlerdiń bala tárepinen ózlestiriliwine erisiw kerek).
Tórtinshi nizamlıq : Sóylewdi bayıtıw, áwele, sóylew kónlikpelarini jetilistiriwge baylanıslı (eger aldınǵı jas basqıshında mektep- ge shekem úlken jas daǵı bala sóylewin qáliplestiriw tabıslı bolǵan bolsa, odan keyińi sóylewdi bayıtıw procesi hám de onı ózlestiriw ańsat hám tez baradı ). Bunnan tısqarı, izertlewshilerdiń tárepinen sóylewni bayıtıw jedelligi tildi sezim etiw, biliw múmkinshilikleri (seziw, yad, aqıl qılıw, pikirlew), shıdamlılıq kúshiniń rawajlanıwına da baylanıslı.
Besinshi nizamlıq : Sóylew normaların ózlestiriw tildi sezim etiwdiń rawajlanıwına baylanıslı.
Balalardıń sóylewin ózlestiriwde tinish belgilerin qóllaw normaın, eslep qalıw qábiletin qáliplestiriw zárúrli orın tutadı. Normalanǵan sóylewde ana tili elementlerin dástúriy qóllawda insan ómiriniń tiykarınan mektepge shekem úlken jas daǵı dáwiri nátiyjeli bolıwı ana tili metodikası ilmida qashannan berli óz tastıyıqın tapqan. Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw menen baylanıslı bolǵan máseleler kompleksin sheshiwde tómendegiler alohida esapqa alınadı :
1. Insan daǵı biliw instinkti, tug'ma qızıǵıwshılıq sóylew quralsida ámelge asıriladı.
2. Bala sóylew qatnasıwında álemdi bilip baradı. Psixologlardıń kuzatishicha, átirap tuwrısındaǵı bilimler sóylew arqalı ózlestiriledi.
Bunnan sonday juwmaqqa keliw múmkin, balalardı dógerekatrof menen tanıstırıw sóylewdi rawajlandırıwda keń múmkinshilikler tuwdıradı.
Soǵan kóre tárbiyashiler mektepge shekem úlken jas daǵı balalarniń sóylewin tuwrı jóneltirishni átirap menen tanıstırıw arqalı ámelge asıradı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
