Zbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw mini

1.2. Tuwrı sóylewdi rawajlandırıw ushın nelerge itibar beriliwi kerek
Metodist ilimpazlardıń kóbisi balalar baqshalarida balalardiń sóylewin ósiriw shártlerin tuwrı aytıp otedi. Usı avtorlarniń pikrine qaraǵanda, sóylew mádeniyatınıń kemshilikleri bala ózligine unamsız tásir kórsetedi. Atap aytqanda, bala qatarlasları menen baylanısda turpayı, adamawi, quntsiz bolıp qaladı. Bunnan tısqarı, bunday balada átiraptı úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıq pasayadi, keyinirek bolsa mektepte sabaqlardı ózlestira almaslikka sebep boladı.
Daǵaza etilgen izertlew jumısların ulıwmalastırıp úyreńgen halda olardıń kóbisinde mektepge shekem jas daǵı balalarda sóylew mádaniyatini qáliplestiriwge tiyisli wazıypalardı sheshiwge salıstırǵanda tómendegishe birden-bir jantasıw zárúriyatın anıqladik:
- dawıslardı tuwrı aytıwdı qáliplestiriw (balada áwele sóylew esitiw qáliplesedi, aytılıwdı ol keyin iyeleydi);
- anıq aytılıw payda etiw (sóz hám sóz birikpelerin dana -dana hám de anıq aytıw );
- sózdi aytılıw etkende pátni tuwrı qoyıw ústinde islew;
- sóylewdiń orfoepik tárepten tuwrılıǵı ústinde islew (bul namunaviy kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıw qaǵıydalarınıń jámi);
- sóylew pátin rawajlandırıw ;
- sóylewdiń ańlatpaliligini qáliplestiriw (sóylewdiń tábiy, erkin, yaǵnıy sóylewdiń sanalı ańlatılıwı );
- sóylewiy baylanıs kónlikpelerin tárbiyalaw ;
- sóylewiy esitiw kónlikpelerin qáliplestiriw;
- sóylew'iy dem alıwdı qáliplestiriw;
- óz pikirin erkin hám izbe-iz bayanlaw mamanlıǵın formalantirish.
Mektepge shekem jas daǵı balalarda sóylesiw mádeniyatin tárbiyalawda tarbiyashi hám ata-analardıń roli úlken bolıp tabıladı.
Balalar sóylewi ústinde islew processinde:
a) qatarlasları menen sáwbette sıpayı bóliwlarina;
b) tábiy sesler uyǵınlıǵında sóylewlerine;
d) sóyleskende sáwbetlesiniń júzine qarap turıwlarına ;
e) qolın asıqpay-albıramay tınısh jaǵdayda tutıp turıwına itibar beriw zárúr.
Bilgenimizdey, til menen oylaw ortasında ajıralmas baylanıs, olar bir-birisiz jasalmaydı.
Derekler analizi sonı tastıyıqlaydıki, mektepge shekem úlken jasdaǵı balalardıń sóz baylıǵın rejeli, tárzde izbe-iz keńeytirip barıw zárúr.
Balalar sóylewin tuwrı rawajlandırıw ushın :
a) sóylew ósiriwge tiyisli átirap obiektlerin aldınan ajıratıw
hám olar menen tanıstırıw ;
b) balalardıń eslep qalıwı hám tuwrı aytıwi, sóylewgende tez-tez paydalanıwı, áhmiyetin túsiniwi, zárúr bolǵan sózlerdiń shamalıq dizimin dúziw kerek. Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardiń aktiv sózligin bayıtıwda olardı átirap menen tanıstırıw zárúrli qural esaplanadi, izertlewshi A. M. Barodich sonday dep jazadı : «Balalardı bolmıs menen tanıstırıwdıń eki jolı bar»:
1) sezimiy organlar menen sırtqı álemdi tikkeley seziw - balalar predmetlerdi gúzetedi, ustap kóredi, esitedi, dámin kóredi, ol menen háreket etediler;
2) balalar átiraptagilar haqqında tikkeley maǵlıwmat aladi; tárbiyashi miynet adamları tuwrısında, tábiyaat menen baylanıslı turmıs haqqında sóylep beredi, balalar kuzetgan hádiyselerdi túsintiredi, kitap oqıb beredi, súwretler, diafilmler, kinofilmler kórsetip beredi.
Tap mine sol usınıslar mektepge shekem jas daǵı balalar bilip alatuǵın átirap obiektlerin klassifikaciyalaw ushın tiykar retinde qabıl etiliwi múmkin. Usınıń menen birge, balalarda aktiv hám passiv sózlik baylıǵı az-azdan artıp baradı, sóylew rawajlanadı.
Mektepge shekem jas daǵı bala esitetuǵın, mánisin túsinetuǵın, eslep qalatuǵın hám de qollaytuǵın sózlerdi az-azdan átirap menen tanısıw processinde ata-anaları, qatarlasları informaciyaları arqalı, sonıń menen birge, óziniń onsha kóp bolmaǵan sóz rezervine súyene otirip bilip aladı. Bala ósip baradı, onıń mútajlikleri ko'payadi, jańa istaklari, qızıǵıwshılıqları payda boladı.
Biraq tárbiyanıń intellektual, etikalıq, miynet hám basqa túrleri bir maromda (balanıń jasına muwapıq ) ámelge asıwı ushın mektepgacha jas daǵı balalar sózligindegi sózler muǵdarı ústinde jetkiliklishe oylap ko'rilmeydi.
Házirgi dáwir izertlewshilerdińi mektepge shekem jas daǵı balalar ushın (sonday-aq, sóylewdi rawajlandırıw boyınsha da ) úlgili aktiv hám passiv sózler sózligin (hesh bolmaǵanda shamalıq ) dúziwleri de kún tártibindegi aktual másele bolıp tabıladı. Ásirese, 5, 6 hám 7 jas daǵı balalar ushın sózlikler dúziw asa zárúrli bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, tekǵana sózlerdiń muǵdarlıq quramın anıqlaw (1500, 2000 yamasa 3000 - 4000 sóz), bálki olardı temalar hám turmıslıq áhmiyeti boyınsha da hisobga alıw zárúrli bolıp tabıladı.
Sonday etip, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rejali tárzde rawajlandırıw ushın tekǵana átirapnı úyreniw, obiektlerdi tıyanaqlı túrde tańlaw, bálki usı waqıtta eń áhmiyetli sózlerdi olardıń tema tárepten túrli-tumanlıǵı (yaǵnıy sapa quramı, mánisi) boyınsha úyreniwdi támiyinlew de aktual másele bolıp tabıladı. Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń átirapdı úyreniwde sóylewin rawajlandırıw ushın názerde tutıw kerek bolǵan sózlerdi tema tárepinen gruppalarǵa tómendegishe bolıw múmkin:
- ata-analar, úrim-putaqlar, qatarlaslar menen baylanıslı sózler;
- xojalıq predmetler, oyınshıqlardı ańlatatuǵın sózler;
- bala jasap turǵan orındaǵı predmetler hám basqa zatlardı ańlatadigan sózler;
- háwli, kóshe, qıyaban, baǵ, tóbeorqadagi zat -predmetlerdi ańlatatuǵın sózler;
- haywanat álemi, qus, suyrelip juretuǵınlar, shıbın-shirkeylerdi anlatatuǵin sózler;
- jansız tábiyaat obiektlerin ańlatatuǵın sózler;
- insan kásip iskerliginiń hár túrlı túrleri (kásipi, qánigeligi, jumıs túrleri hám taǵı basqa ) ni ańlatatuǵın sózler;
- buyımlar, úskeneler, ásbap -úskeneler, mashinalar, materiallar hám taǵı basqalardı ańlatıwshı sózler;
- pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, tariyx (etika, ruwxıylıq, qádiriyat ) sıyaqlılar menen baylanıslı sózler;
- sociallıq-siyasiy hádiyseler menen baylanıslı bolǵan sózler.
Mektepge shekem tálim mekemelerinde mektepge shekem úlken jas daǵı
balalar ayırım sózlerdi úyreniw menen bir qatarda, sóz dizbegilerdi (osmonda yarım ay, ayaq jeleń) da aytıwdı úyreniwleri olardıń baylanısıwlı sóylewin ósiriwge nátiyjeli tásir kórseter eken.
Sonı da aytıw kerek, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rawajlandiriw iskerliginiń hár túrlı túrlerinde ámelge asıriladı :
- tábiyat obiektleri menen tanıstırıw shınıǵıwlarında ;
- shıǵarmalar menen tanıstırıw shınıǵıwlarında ;
- sawat úyretiwde;
- oyın iskerliginde;
- social paydalı miynet processinde túrli islerdiń atqarılıwında.
Izertlewshilerdińden L. P. Fedorenko hám G. A. Fomichevalar metodikalıq tárepten zárúrli ideyanı ilgeri suradilar: «Balanı sóylewge úyretiw,- dep jazadı olar,- oǵan til materiyasini (sóylew shólkemlerin shınıǵıw etdiriw) til belgileri, leksik hám grammatik belgiler (intellektni shınıǵıw etdiriw) mánisin túsiniwdi ańsatlastırıw, leksik hám grammatik belgiler járdeminde (inta hám sezimlerdi shınıǵıw etdiriw) bolmıstı bahalawdı ańlatıwni úyretiw, ádebiyat normaların eslewdi ańsatlastırıwǵa kómek beriw bolıp esaplanadı».
Bala tárepinen sóylewdi ózlestiriwge tıyanaqlı jantasıw menen kelishgan halda biz soǵan itibarımızdı qaratdikki, qóllanba avtorlari tez-tez «yordam beriw», «mashq etdirish» hám basqa sóz dizbegilerdi qollaydilar-ol, biraq qaysı tárzde járdem beriw, shınıǵıw etdiriw mumkinligiga kem e'ibor qaratadılar.