Zbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw mini

1.3. Balalardı tuwrı soylewge uyretiwdegi processler
Sóylew ósiriw boyınsha anıq maqsetke qaratilmagan shınıǵıwlar bolalarniń baylanısıwlı sóylewin ósiriwge unamlı tásir kórsete almawı múmkin.
Mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıw hám olarǵa ana tilin úyretiw salasındaǵı psixologo-pedagogikalıq izertlewlerdi analiz qılıw tómendegi juwmaqlarǵa keliw imkaniyatın beredi:
• Sóylewdi rawajlandırıw - bul balanıń individual rawajlanishida oraylıq orındı egallovchi social -tariyxıy tájiriybeni ózlestiriwine tiyisli oǵada quramalı hám kóp omilli process bolıp tabıladı.
• Bul stixiyali process emes, bálki pedagogikalıq basshılıqtı usınıs etiwshi dóretiwshilik process bolıp tabıladı.
• Balanıń sóylewiy rawajlanıw procesin basqarıwshı pedagog bul process nizamlıqları, mexanizmleri jáne onıń túrli jas basqıshlarındaǵı qásiyetlerin biliwi, sóylewiy rawajlanıwdıń individual qásiyetlerin kóre biliwi hám balanıń ayriqsha ózgesheliklarini esapqa alǵan halda onıń sóylewine pedagogikalıq tásir kórsetiwdiń eń nátiyjeli jolların tańlawı shárt.
«Bala sóylewin rawajlandırıw» hádiysesiniń ózin jáne onı basqarıw procesin analiz qılıw mektepge shekem jas daǵı balalar sóylewin rawajlantirish salasında islew ushın pedagoglar arnawlı tayarlıqtan ótiwleri zárúr, degen juwmaqtı keltirip shıǵaradı.
Jeti jasqa kelip, bala ádetde, sóylewdiń barlıq grammatik formalarini, yaǵnıy : atlardı turlash, eń kóp qollanılatuǵın peyillerdi tuslashni biliwi kerek. Háreket belgisin (keńlik, waqıt, háreket obrazı ) xarakteristikalaw ushın olar usıllardan paydalanadılar, onıń ushın balalar olardı sóz birikpesi hám gáp qatarında qollaydilar: tez júrdi, aste gápirdi, shepke búrildi hám boshq.
Jeti jasqa kelip, ádetde, sóylewdiń sintaktik qatarı qáliplesedi:bala ápiwayı gáplerdi, birdey a'zali gáplerdi tuwrı dúzedi, bunda ol biriktiriwshi, ajıratıwshı baylawlardı qollaydı ; ol óz sóylewinde qospa gáplerden, kóbinese bolsa hár qıylı sintaktik munasábetlerdi ańlatiwshı ergashgan qospa gáplerden paydalanadı : qosımsha gápler - «Kámal ne kórgenligimizni soradı»; maqsetli gápler - «Biz azıq-túlik satıp alıw ushın dúkanǵa ketayapmiz»; shártli gaplar - «Eger jawın yog'masa, biz aylanıw etkeni shıǵamız» hám boshq.
Óz tásirleniwleri haqqında gúrriń eter eken, altı jaslı bala tuwri monologik sóylew formasından paydalanıwı kerek.
Áyne bir pikirdi túrli qurallar járdeminde rásmiylestiriw mektepke tayarlaw toparı daǵı balalarda grammatik sóylew kónlikpelerin formalantirishga tiyisli islerdiń tiykarǵı túri bolıwı múmkin. Mısalı, balalar oyın-kúlki qılıp atırǵan syujetli súwretti analiz qılıwda qatar gáplerdi dúziw múmkin: «Balalar quwanıshdan sekrep jiberiwdi», «Kewilli bolıp, balalar aspanǵa sakradilar»; «Balalar sekrep jiberiwdi, chunki olar kewilli edi». Áyne bir temada túrlishe gápler dúziwge tiyisli bunday jumıslar mektepge shekem jas daǵı balalar bir pikirdi túrlishe ifodalash imkaniyatın beredi. Shınıǵıwlarda tárbiyashi kózaba balalarǵa bir-biriniń ornın basıwı múmkin bolǵan gápler dúziwdi uyretedi.
Áyne bir temaǵa tiyisli gápler variantların jaratıw ushın didaktik oyınlar, syujetli súwretler, kórkem tekstlerden paydalanıw múmkin.
Bir pikirdi ańlatıw ushın túrlishe gápler dúziwge tiyisli jumıslar jeti jaslı balalarda grammatik tuwrı sóylew kónlikpelerin formalantirishda tiykarǵı orındı iyelewi kerek.
Bul jas daǵı balalarǵa sóylewde kelbetlik feyillerdi qóllawdı úyretiw olar sóylewin rawajlandırıwǵa tiyisli islerdiń ekinshi baǵdarı bolıwı múmkin.
Balalar sóylewine kelbetlik feyil sırtqı kórinislerdi kirgiziw ushın balalar, úlkenlar, haywanlar, qustıń túrli háreketlerin suwretleytuǵın pátdan paydalanıw múmkin (oqıtıp atırǵan bala, oyın túsip atırǵan qız, yugurayotgan qoyan hám t.b. ).
Balalar súwret tiykarında gáp dúzediler: «Bala oqıp atır». Tárbiyashi oqıtıp atırǵan bala sóz birikpesin dúziwge járdem beredi. Tárbiyashi sóz birikpesindegi kelbetlik feyildi aytadı, keyininen balalardan so'raydi:
«Qaysı bala? »- «Oqıtıp atırǵan bala».
Shınıǵıw ushın eń kóp qollanılatuǵın peyillerdi alıw hám olardan házirgi zaman degi haqıyqıy kelbetlik feyillerdi payda etiw dárkar. Balalarǵa hesh qanday atamalar xabar berinmasligi kerek, bunda olardıń ayırım kelbetlik feyillerdi este saqlap qalıwlari hám zárúr bolǵanda olardı óz sóylewine qosa alıwları júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Balalardıń kelbetlik feyillerdi qóllawlarına tiyisli jumıslar tábiyaattı kuzatish sıyaqlında, súwret sızıw shınıǵıwlarında, kórkem ádebiyattı oqıw processinde ótkeriliwi múmkin. Bunda tómendegi usıllardan paydalanıw múmkin:
1. Predmetti, onıń belgilerin kórsetiw hám atınıń aytıwdı olardıń mánisin ashıp beretuǵın túsindirmeler menen birgelikte ámelge asırıw kerek. Mısalı, túsip atırǵan japıraq sóz birikpesinde - bul tushayotgan barg bolıp tabıladı. Balalarǵa tanıstıriletuǵın kelbetlik feyillerdi jaqsısı, aldın bólek-bólek, keyin jo'r bolıp aytqan maqul.
2. Arnawlı bir sózdiń payda bolishini túsintirip beriw: «sızıǵ atırǵan » sózi sızıw sózinen, «oyınǵa túsip atırǵan» sózi raqsga túsiw sózinen payda bollıǵin aytıw kerek.
3. Kelbetlik feyilge sorawlar qoyıw : «Atız qanday, sarǵayıp atırma? »- «Sargayıp atır».
4. At hám kelbetlik feyilden ibarat bolǵan sóz birikpesi tiykarında gáp dúziw: «sarg'ayayotgan japıraqlar - almanıń sarg'ayayotgan japıraqları kórinip turıptı», «varillayatgan samolyot - varillayatgan samolyot qala ústinen ushıp ótti» hám t.b.
Egerde o'qilip atırǵan dóretpe tekstinde kelbetlik feyil ushrassa, balalardıń onı gúrriń etip beriwinde usı kelbetlik feyildi ol tiyisli bolǵan atlar menen birgelikte qóllawlarına, tárbiyashi soraw bergeninde bolsa bul kelbetlik feyil payda bolǵan peyil atınıń ayta alıwlarına itibar beriw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Mektepge shekem jas daǵı úlken balalarǵa ǵárezsiz gúrrińtavsiflar (oyınlar, zatlar boyınsha ) yamasa syujetli pát gruppası asosida gúrrińler dúziwdi úyretiw maqsetinde sóylewdi rawajlandırıwǵa tiyisli arnawlı islerdi ótkeriwde tárbiyashi balalardıń ózlerine málim bolǵan barlıq grammatik sırtqı kórinislerdi qóllawlarına jetiwi kerek: atlardıń seplik forması hám sapalar, sapalar tolıq hám qısqa formada, sifatlarni salıstırıwlaw dárejeleri (joqarı, bálent, eń bálent); peyillerdiń tuslanadigan formaları ; eń keń tarqalǵan usıllar (ońǵa, shepke, aldınǵa, keyin basıp, bul jerde, anavi jerde, joqarıda, tómende, jaqsı, tez), házirgi zaman haqıyqıy kelbetlik feyilleri; old járdemshiler hám baylawlar.
Balalar sóylewiniń sintaktik qatarın rawajlantirar eken, tárbiyashi bolalarniń ápiwayı gáplerdi, birdey a'zoli, oborotlı gáplerdi, qospa gáplerdi tuwrı dúziwlerine itibardı qaratıwı kerek. Tek joqarıda kórsetip ótilgen barlıq grammatik sırtqı kórinislerdi ózlestirgen táǵdirdagina bala mektepte oqıwǵa jaqsı tayarlanǵan boladı.
Insannıń taǵı bir ayriqsha ózgesheligi, ayriqsha insaniy mútajligi ámeldegi, bul - basqa adamlar menen baylanısqa mútajligi barlik, «emotsional baylanıskqa mútajligi »bolıp tabıladı (K. Obuxovskiy).
Naǵız ózi mútajlik sebepli daslep til payda bolǵan. Baylanıske ehtiyojmandlik mudami tildi iyelewge alıp keledi. Balanıń sóylewdi úyreniwiniń tiykarǵı sebeplerinen biri, oǵan úlkenler menen birgeliktegi iskerlikda qatnasıwǵa tuwrı keledi, onıń ushın bolsa balanıń oǵan nimalar deyiwayotganliklarini túsiniwi hám ózi de sóylewi kerek.
Bul orında tildiń úsh sapası (tájiriybeni jıynash hám sintez qılıw - pikirge jıynash - baylanısti ámelge asırıw ) haqqında sóz júrgiziw múmkin (v. A. Zveginsev). Tildi izertlew ǵárezsiz, umumilmiy qızıǵıwshılıqdan tısqarı kóplegen aktual ámeliy wazıypalardı sheshiwde úlken ahamiyatga iye esaplanadı
3. Balalar sóylewin rawajlatirishniń shólkemlestirilgen pedagogikalıq hám
metodikalıq jumısları. Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rawajlantirishda sóylewdi dúze biliw dárejesin kóteriw mektepge shekem tálim sisteması metodistlari aldındaǵı tiykarǵı wazıypalardan bolıp tabıladı. Sonı esapqa olgan halda átirapnı úyreniwde mektepge shekem tárbiya jasındaǵı úlken balalardıń sóylewin rawajlandırıw mashqalasına tiyisli izertlewdi sóylewdi rawajlandırıwdı támiyinleytuǵın faktorlardı anıqlawdan baslaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar sóylewin rawajlandırıwdıń joqarı dárejesine tómendegiler ornına eriwiliwi múmkin eken:
- tildiń kórkem ádebiyatqa baylanıslı normaları hám qaǵıydalarınan xabarlılıq- óz oy-órislerin erkin ayta alıw ;
- baylanıske kirey biliw, úlkenler hám qatarlaslar menen mámile ete alıw ;
- sáwbetlesti tıńlay biliw, soraw (sorawlardı tuwrı bere alıw ), juwap beriw, kelispewshilik bildiriw, zárúr bolǵanda bolsa túsindiriw anıqlama beriw.