Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

19.2.2 Ҳәк-шлаклы ҳәм ҳәк-күлли гербиш 
Ҳәк-шлаклы гербиш ҳәк байланыстырыўшысы ҳәм донадор домна шлакы араласпасы 
тийкарында таярланады. Араласпа қурамында ҳәк 3-12%, шлак 88-97% кӛлем бойынша 
болады. 
Ҳәк-күлли гербиш ҳәк байланыстырыўшысы (20-25% кӛлем бойынша) ҳәм күл (75-
80%) тийкарында алынады. Шлак сыяқлы күллер таскӛмир, қоӊыр кӛмир сыяқлы 
жанылғыларды ыссылық-электр орайларында жағыўда пайда болады. Соныӊ ушын күллер 
арзан шийки зат болып, жүдә кӛп запасқа ийе. 
Шаӊ тәризли қатты жанылғыларды (порошок тас кӛмир ҳәм т.б.) жанғанда ошақда күл-
шлак шығындысы қалады, жүдә майда күллер болса тутин менен бирге шығып кетеди ҳәм 
арнаўлы күл тутқышлар жәрдеминде услап қалынады ҳәм транспорт жәрдеминде күл 
сақланатуғын орынға жибериледи. Жүдә порошок күллер күл-шаӊлары (зола-унос) делинеди 
ҳәм күлдиң басқа түрлерине салыстырғанда актив болады. 
Күл суўға араластырылғанда әдетде қатпайды, сол себепли күлге активлестириўши зат 
сыпатында ҳәк ямаса портландцемент қосыў керек. 
Күл-ҳәк тийкарында жетерли беккемликтеги буйымлар таярлаў ушын автоклавда ислеў 
бериў усыныс етиледи. 

---

134 
19.2-сҥўрет. Силикат гербиши ислеп шығарыў технологиялық схемасы 
Ҳәк-шлаклы, ҳәк-күлли байланыстырыўшылар тийкарында гербиш ислеп шығарыў 
технологиясы силикат гербиши ислеп шығарыў технологиясы сыяқлы болады. 
Шлаклы ҳәм күлли гербишлердиң орташа тығызлығы 1400-1600 кг

м
3
, ыссылық 
ӛткизиўшеӊлик коэффициенти-0,5-0,6 Вm

(м
.0
C). Қысылыўдағы беккемлигине қарай шлаклы 
ҳәм күлли гербишлер 75, 50 ҳәм 25 маркаларда болады. Шлаклы гербиштиӊ суўыққа 
шыдамлылығы силикат гербиши сыяқлы болып, байланыстырыўшы сыпатында ҳәк-күл 
ислетилгенде суўыққа шыдамлылық пәсейеди. 
Ыссылық энергетикасы шығындысы болған күллер ҳәм санаат шығындысы шлаклар 
тийкарында қурылыс гербиши таярлаў экономикалық жақтан нәтийжели болады. 
Шлаклы ҳәм күлли гербишлерди үш қабатдан жоқары болмаған имаратлардың 
дийўалы қурылысында ислетиў усыныс етиледи. Ӛзбекстанда донадор домна шлаклары 
болмасада, қатты жанылғы күллери, күл-шлаклары шығынды сыпатында кӛплеп пайда 
болады. Ангрен ГРЭС, Бекобод металлургия заводы ҳәм басқа ислеп шығарыў шлак ҳәм 
күллери солар қатарына киреди.