Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

10.1-сҥўрет. Айланба хумдон 
1-шийки зат араласпасы (шихта); 2-ыссы газлер; 3-айланба хумдон; 
4-ыссылық алмасыўын жақсылайтуғын шынжырлы аспалар; 5-ҳәрекетке келтириўши қурылма; 
6-хумдонныӊ суўлы суўытыў зонасы; 7-жалын; 8-форсунка жәрдеминде жанылғы жибериў; 9-
клинкер; 10-суўытқыш; 11-таянышлар. 
Хумдонныӊ узынлығы 150-185-230 м, диаметри 4-5-7 м болады ҳәм 3.5-4
0
қыялықта 
орнатылып, орайлық кӛшер әтирапында минутына 0,5 ден 1,4 мәртеге шекем айланып 
турады. Шлам жоқары бӛлимнен салынып, тӛменги бӛлимге қарап ҳәрекетленеди. Тӛменги 
бӛлимнен газ ямаса кӛмир порошогы ҳаўа менен бирге жағылады ҳәм 1500
0
С ға шекем 
температура пайда етиледи. 
Хумдон ишиндеги процесслер шәртли түрде температураға қарап алтыға бӛлинеди: 
1. Пуўланыў зонасында шлам қурамындағы механикалық байланысқан суў, 70 ден 
200
0
С температураға шекем қыздырылғанда, шығып кетеди. Кептирилген материал ири 
бӛлеклерде болып, хумдонныӊ айланыўы себепли дийўалларға урылып майдаланады; 
2. Ысытыў зонасында температура 200 ден 700
0
С ға шекем кӛтериледи. Бул зонада 
органикалық араласпалар жанып кетеди, химиялық байланысқан суў (кристалл химиялық) 
жоғалтылады ҳәм суўсыз каолинит Al
2
O
3
.
2SiO
2
пайда болады. 
Соны атап ӛтиў керек, 1 ҳәм 2 зонада клинкер күйдириўге таярланады ҳәм бул 
процесслер хумдонныӊ 50-60% узынлығын қурайды; 
3. Декарбонизация зонасында температура 700 ден 1100
0
С ға шекем болып калций ҳәм 
магний карбонатлар диссоциацияланады ҳәм калций оксиди кӛп муғдарда еркин ҳалда пайда 
болады. Диссоциация процесси эндотермикалық болғаны ушын бул зонада жүдә үлкен 
ыссылық муғдары жутылады. 
Бул зонада гилтопырықтан Al
2
O
3
, SiO
2
ҳәм Fe
2
O
3
сыяқлы еркин оксидлер пайда болады 
ҳәм олар СаО менен биригип қатты ҳалатда 3CaO
.
Al
2
O
3
.
Fe
2
O
3
ҳәм 2CaO
.
SiO
2
сыяқлы жоқары 
тартипли минералларды пайда етеди; 
4. Экзотермикалық процесслер зонасында температура 1100 ден 1250
0
С ға шекем 
болады. Бул зонада қатты фазалы реакциялар нәтийжесинде 4СаО
.
Al
2
O
3
.
Fe
2
O
3
ҳәм 2CaO
.
SiО
2
сыяқлы жоқары тартипли минераллар пайда болады. Бул экзотермикалық реакциялар 
нәтийжесинде температура 150-200
0
С ға кӛтериледи ҳәм бул процесс хумдонныӊ 5-7% 
узынлығында жүз береди; 
5. Писириў зонасында температура 1300 ден 1450
0
С ға шекем кӛтерилип және 1300
0
С 
температураға шекем қайтады. Бул зонада пайда болған минераллар қисман ерийди, қайта 
биригип 3СаО
.
SiO
2
-тийкарғы минерал пайда болады. 1450
0
С температурада 2CaO
.
SiО
2
ҳәм 
СаО биригип алитти пайда етеди ҳәм клинкер қурамында еркин ҳалатдағы СаО 0,5-1% 
әтирапында қалады. Ериген минераллар хумдон дийўалларында тоқтаўсыз домалағаны ушын 
соққачалар пайда бола баслайды. Бул зонада температураныӊ 1300
0
С ға шекем пәсейиўи 
еритпениӊ кристалланыўына ҳәм 3CaO
.
Al
2
O
3
, 4СаО
.
Al
2
O
3
.
Fe
2
O
3
ҳәм MgO лардыӊ пайда 
болыўына алып келеди: 

---

63 
6. Суўытыў зонасында клинкер температурасы 1300 ден 1000
0
С ға шекем пәсейеди ҳәм 
C
3
S, C
2
S, C
3
A, C
4
AF ҳәм MgO (периклаз) лар пайда болады. 
Клинкер хумдоннан тоқ күл реӊде ямаса кӛкимтир күл реӊиндеги соққачалар 
кӛринисинде шығады. Клинкер панжаралы, рекуператорлы ҳәм басқа түрдеги 
суўыткышларда 1000 нан 100-200
0
С температураға шекем суўытылады. Клинкерди 
тындырыў ушын бир-еки ҳәпте аралық омборларда сақланады.