Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Bul birlik tórt belgi: usi jerdin ósimlikler qaplami, topıraǵı, reliefi hám teńiz júzesinen biyikligi menen xarakterlenedi.

Respublikamız maydanınıń poyasalar boyınsha bólistiriliwi tomende berilgen

(1-keste).

Poyaslar	Min’/ga	%
Shól	27594,8	61,16
Adir	2479,7	9,5
Taw	961,9	2,13
Jaylaw	701,8	1,55
Egin egiletug’in jerler	11577,7	25,66
Ja’mi	45115,9	100

Kestede kórsetiliwinshe, Ózbekstan Respublikası maydanınıń úlken bólegin shól poyasi quraydı. Áyne respublikamızda egin maydanları áne sol shól esabına keńeyip barmaqta.

Shól poyasi
Ekstraarid ıqlımlı shól poyasi pútkil respublikamız maydanınin’ (Qaraqolpaqistandag’i Ústirt tegislikleri menen birge) 61,16% ni quraydi. Shól poyasina teńiz júzesinen 500-600 m ge shekem biyiklikte bolǵan jerler kiredi. Bunday jerler tiykarınan Ózbekstannıń batıs bólegindegi

Qızılqumshóliniń talaybólegin, Amiwdaryadeltasinin’ barlıqmaydanların, ÚstirttegisliklerinhámdeKimrikqum, Qarsı hámSurxonshóllerin ózishinealadı. Shól poyasinda ortasha jıllıq ızǵarlıq 120 -200 mm di quraydı. Jazda 4-5 ayǵa shekem bir tamshı da jawın tuspeydi. Usınıń sebebinen hawanıń absolyut ızǵarlıǵı iyulda 30% ke jetedi. Shól poyasinin’ ıqlımı keskin ózgeriwshen’, yaǵnıy kontinental ıqlım bolıp tabıladı. Jazı oǵada ıssı, qisi júdá suwıq bolıp, buǵan qońsılas shóldin’ tásiri sezilib turadı, sebebi ol batıs hám qubla tárepten úlken Qoraqum, arqadan keń Qızılqum shólleri menen tutasqan bolıp, jaqında iri tawlar hám úlken suw háwizleri joq. Shóllerden esetugin ıssı hawa aǵımın hesh qanday tosıq qaytarmaydı hám ol basqa ıg’al hawa aǵımı menen qosılmaydı. Bul poyas sorlaq, qum, gips hám saz topıraqlı jerlerden ibarat. Íqlımı, ósimlikleri hám topıraǵı ha’r tu’rli bolǵanlıǵı sebepli, ol eki bólekke: tómengi shól hám joqarı shólge bólinedi.

Tómengi shól

Tómengi shólge Buxara, Xorezm wálayatınıń ayırım jerlerı, Sirdarya wálayatınıń arqa rayonları, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Ústirt tómen tegisliklerindegi sorlaq jerler kiredi. Bul zonaǵa duz menen qaplang’an duz kánleri de kiredi. Mısalı, Sirdaryadag’i Aydar duz ka’ni, Buxaradaǵı Mingbuloq tómenligi, Qaraqalpaqstan daǵı Barsakelmes shorlıǵı hám basqa jerler kiredi. Shor topıraqlı jerler onsha úlken maydandı iyelemeydi. Duz kánleri hám sorlaq jerlerdiń payda bolıwına qishqi-báhárgi qar hám jawın suwinin’ tóbeliklerden tómenge ag’ip keliwi sebep boladı. Nátiyjede suw qum quramındaǵı duzlardı da eritip tómenge alıp túsedi. Hár jılı sol hal tákirarlanıwı nátiyjesinde bunday sorlaq jerler payda boladı. Sorlaq jerler ju’da’ hár túrli bolıp tabıladı. Hámme sorlaq jerlerdiń ju’ze bóleginde suwda tez eriytuǵın, ósimlikler ushın zıyanlı duzlar kóp boladı. Sol duzlardıń muǵdarına qaray, sorlaq jerlerdiń maydan bólegi jumsaq yamasa qattı hám de bórtik bolıwı múmkin. Geypara kebir jerlerdiń júzi qatıp, gerbish sıyaqlı qatlamlar payda boladı. Onıń qalıńlıǵı 10 sm den de artıq boladı. Bunday jeler duz kánleri dep ataladı. Ol jerlerde ulıwma ósimlikler óspeydi yamasa tek onıń shetlerinde geypara shor ósimliklerdi ushıratıw múmkin.

Tómengi shólda shor topıraqlı jerlerden tısqarı, salmaqli hám tıǵız saz topiraqlı
tegis maydanlar da ushiraydı. Bular - taqirlar bolıp tabıladı. Taqirlar onsha úlken maydandı basıp almaydı. Bul jerlerde qıs hám báhárde suw toplanıp, mayda -kishi kóller payda etiledi. Jazda bolsa bul suw qurib, saw topıraq
aralasqan jarıq jerler payda boladı. Usı jerler hawa jılıwı menen taǵı qatıp tastay qattılasadı. Taqir jerler qumlaq shóllerde bólek-bólek maydanlar jaǵdayında ushiraydı. Bul jerlerde de ósimlikler derlik óspeydi yamasa tek onıń shetlerinde, siyrek halda bir az ósedi, ortalarında bolsa geypara kserofit ósimlikler g’ana ósiwi múmkin. Tómengi shóldin’ ósimlikleri hár túrli bolıp tabıladı.
Bul jerde japıraq hám paqallari tompaq, yaǵnıy sukkulent (latınsha sukkus-shire, sukkules-shireli) ósimlikler ósedi. Olardıń japıraq hám paqallarinda duz kóp boladı. Ósimlikler duzli, oǵada sorlaq orınlarda óspeydi, tek onıń jaǵalarında hám átiraplarida g’ana ósedi.
Tómengi shólde eń kóp ósetuǵın ósimliklerden Sherkez (Sasola richteri Karel), Shóg'on (Aellenia subaphylla Aellen), Anabazis (Anabasis aphylla L.), Qumarchiq (Agriophyllum arenarium MB), Oqseksewil (Haloxylon persicum Bge.), Juwsan (Artemisia diffusa H. Krasch), Kovrak (Ferulla assa-foetida L.), Ádıraspan (Peganum harmala L.) Ashshımiya (Goebelia pashycarpa), Shuchmoma (Ixiolirion tataricum), Shól poyasida jaylasqan ósimlikler qaplamina bir názer taslanǵanda, qızıq xodisani kóriw múmkin. Ásirese joqarı shólde bul jag’day jáne de anıqlaw kórinedi. Eger tig'iz shuvoqzor arasınan bir az juwirsan’iz,birden jantaqzarg’a shıǵıp qalasız, jantaqzardan bir qansha ju’rgen son’, ol tawsilip, karrak qaplanǵan úlken maydanǵa shıǵıp qalǵanıńızdı ózińiz bilmey qalasız. Bul jag’day, yaǵnıy bir ósimlikler qaplamınıń ekinshi ósimlikler qaplami menen gezekleniwi ósimliklerdin’ gezekleniwi dep ataladı. Geobatanikaliq izertlewler sonı kórsetedi, ósimlikler qaplamınıń ózgeriwinde waqıt hám aralıq tiykarǵı ról oynaydı. Úlkemizdegi ósimliklerdiń házirgi tábiyiy qaplamlari keminde 100 hám onnan artıq jıllardıń jemisi bolıp tabıladı. Ósimlikler qaplamınıń almasınıwında waqttiń roli úlken bolıp tabıladı. Waqıt ótiwi menen ósimlikler qaplami túrli sebeplerge kóre ózgeredi. Bunday sebeplerge birinshiden jıl ma’wsimlerinde hawa rayınıń ózgeriwi, ekinshiden, sol jer ushın eń xarakterli bolǵan ósimliklerdiń rawajlanıwı, úshinshiden, ıqlım sharayatınıń turaqlı ózgerip turıwına baylanıslı.


Adir poyasi
Ózbekstan territoryasinin’ teńiz qa’ddinen 500 m den 1200-1400 m ge shekem bolǵan jerlerı adir poyasina kiredi. Respublikamizdin’ barlıq taw etekleri, mısalı : Tashkent, Ferǵana, Andijan, Namangan, Samarqand wálayatınıń kóplegen bólegin, Jańajer, Jizzaq, Qarshı qalalarınıń átirapların, Shahrisabz, Denov, Nurota, G'allaorol, Bostanlıq sıyaqlı rayonlardıń tiykarǵı bólegin adir poyasina kirgiziw múmkin. Adir
poyasinin’ eń xarakterli belgisi: releftiń tegis emesligi, boz topıraqtan ibaratlıǵı, ósimlikler qaplamınıń tiykarǵı bólegin ra’ń hám qon’irbas qurawi bolip, ulıwma taw eteklerindegi barlıq maydanlar sol poyasaga kiredi. Ortasha jıllıq temperaturası 12-13̊, tek qubla rayonlarda (Qashqadárya hám Surxondaryo oazislerinen) biraz joqari 14-16̊ ti quraydi. Jaz ayları (iyulda) temperatura 35-40̊ ga kóteriledi, jazda jawın derlik jawmaydi. Tez-tez samal esip turadı. Shól poyasina jaqın bolǵanlıǵınan hátte qurǵaq ıssı samallar esip turadı. Jawın muǵdarı tómengi adirlarda 200-220 mm di qurasa, joqarı adirlarda 500-550 mm ge jetedi. Usınıń sebebinen de hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı bir qanshajoqari. Bul poyasda suwǵarılatuǵın jerler hám materiallıq eginler maydanı da ádewir bar. Bunday mikroklimat dógerek-átirapǵa bir qansha tásir kórsetedi. Usınıń sebebinen de bálent adir poyasi ósimlikler dúnyasına baylıǵı hám de dıyxanshılıq hám sharwashılıq ushın qolaylıǵı menen ajralıp turadı. Bul poyas Ózbekstannıń tiykari lalmikor jerler esaplanadı. Kóplegen tegis adirlarda g'a’lle, arpa, biyday, sulı egiledi. Dıyxanshilikta paydalanıw qıyın bolǵan tegis emes jerler, suw kem adirlar sharwashiliqta keń paydalanıladı. Adir poyasi topıraǵı, ıqlımı, reliefi, teńiz qaddinen biyikligi hám ósimlikler qaplamina qaray ekige- tómengi hám joqarı adirga bólinedi.
Tómengi adir Tómengi adirdin’ topıraǵı ash hám tipik boz topiraqtan ibarat. Buǵan teńiz júzesinen 500-800 m biyiklikke shekem bolǵan jerler kiredi. Reliefi tegis, qirlardan ibarat. Joqarılarınıń shól menen tutas bolǵanı ushın da ıqlımı keskin kontinental bolıp, onndan keskin pariq etpeydi. Hawasınıń ızǵarlıǵı, topıraǵınıń ónimdarlilig’i (gumusqa baylıǵı ), jer astı suw jaqınlıǵı sebepli, ósimlikler qaplami da ha’r túrli bolıp tabıladı. Tómengi adirdin’ tiykarǵı ósimlikleri erte báhárde jasıl gilem payda etetuǵın ra’ń hám qon’irnastan ibarat. Tómende da’rilik ósimlik spatinda keń tarqalǵan ayırım ósimlikler menen tanısamız. Yetmak (Acanthophyllum gypsophiloides Rgl.), Qoqiot (Taraxacum officinal Web.), Min’bas (Convolvulus penensubhirsutus RgL.) Min;bastin’ kókpaqal hám shaqları hám de tuqimlarınan dári ushın isletiletuǵın konvolvin hám konvolamin degen alkaloidlar bar. Isfarak (Delphinium seribarbarum Bienert) onıń denesinde 0,25-0,75 % ge shekem alkaloid bar ekenligi anıqlanǵan. Aqquwray (Psoralea drupacea Bge.) Aqquwraydin’ paqali jag’msiz iyisli bolıp, onnan meditsinada pes (vitiligo) keselligin emlewde keń paydalanıladı. Momıq (Lachnophyllum gossyptum Bge) xalıq medicinasinda Momıq varienesi menen túrli jara hám shıyqanlar emlenedi. Shólyalpiz (Ziziphora tenuor L.) ol xaliq

medicinasinda keń paydalanıladı onı gullep turǵan waqtında jıynap alıp, suwda biraz qaynatiladi hám shamallawda(tımawdı ) hám jóteldi emlewde paydalanıladı. Geyde gu’llegen shólyalpiz jıynap alıp quritiladi hám qista suyıq awqatlarǵa ziravor spatinda isletiledi. Geypara orınlarda kiyikot dep te júritiledi.

Joqarı Adir
Joqarı adirg’a teńiz qa’ddinen 900-1200 m ge shekem biyiklikte bolǵan jerler kiredi. Bul jer taw poyasina jaqın bolǵanlıǵınan biyik qirlar, taslaq topıraqlı jerler, shala puta hám puta ósimliklerdiń kópligi menen xarakterlenedi. Joqarı adirlardiń topıraǵı toq, boz topiraqli bolıp, maydalanǵan taslı hám tas aralas jerler kóp ushiraydı. Topıraǵı ónimli, gumusqa bay bolıp tabıladı. Jawın –shashinnin’ hámme jerge birdey túspesligi, onıń demde tómenge ag’ip ketiwi, jazǵı ıssılıqtıń kúshli tásiri sebepli bul jerlerde efemir hám efemeroidlar-ósimlikler júdá kem ushraydı. Ámeldegi tábiyiy ósimliklerden tártipsiz paydalanıw sebepli ayırım túrler júdá azayıp ketken. Tek adam shıǵıwı qıyın bolǵan qıyalarda, ósimlikler siyrek halda saqlanıp qalǵan. Jıllıq jawın muǵdarı 300-500 mm ni quraydı. Bul bolsa shól poyasinan eki ret artıq, taw poyasinan 2-3 ret kam bolıp tabıladı. Ortasha aylıq temperatura 25̊ti qurap, shólden 3-4̊ tómen, taw poyasinan bolsa 5-6̊ joqarı bolıp tabıladı. Jawınnıń tiykarǵı bólegi qıs hám báhárde jawadı. Jawın múddeti shólge salıstırǵanda 1-2 ay kóp, tawg’a salıstırǵanda 2-3 ay kem bolıp tabıladı. Hawanıń salıstırmalı ızǵarlıǵı shólge salıstırǵanda joqarı bolıp, jaz ayları (iyun) da 48% ti, gúz (oktyabr) de 59% ti quraydı. Íqlımına kóre Ózbekstannıń arqasındaǵı joqarı adirlar shıǵısindag’idan parıq etedi, yaǵnıy arqa adirlar biyik tawlarǵa jaqın bolıp, hawası salqın, ig’alli bolıp tabıladı. Arqa adirlar bolsa Qızılqum hám Qaraqum shóline jaqın, sol sebepli hawası qurǵaqlay, jawın kem boladı. Bul jag’day sol orınnıń Ósimlikler dúnyasına málim dárejede tásir etedi.
Joqarı ádirler ushın xarakterli bolǵan ósimliklerden tómendegiler: