Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Rus milletiniń qáliplesiwi. Mádeniyat. Rus jerleriniń birlestiriliwi nátiyjesinde mádeniy baylanıslar bekkemlenedi hám rus mádeniyatınıń ósiwi baslanadı. Mádeniyattıń rawajlanıwı ekonomikalıq rawajlanıw menen birge rus milletiniń qáliplesiwine alıp keldi.

Ele XV-XVI ásirlerde aq jerlerdiń keńeyiwi, áskeriy tarawdaǵı mutájlikler matematika, tiykarınan geometriyanıń rawajlanıwına túrtki boldı. Saat mexanizmleri, suw shıǵırları hám basqalar keń tarqaldı. Rus adamınıń geografiyalıq bilimleri keńeydi. Tverlik sawdager Afanasiy Nikitin Hindstanǵa sayaxat shólkemlestirdi. Rus diplomatı Dmitriy Gerasimov Batıs Evropa alımların Arqa Dvinadan Qıtayǵa teńiz jolı bar ekenligi haqqında eskertti. Ruslar Amerika, Molukk atawları, Hindiqıtay hám basqalar haqqında maǵlıwmatqa iye edi.

1564-jılı Ivan Fyodorov Rusta kitap basıp shıǵarıwǵa tiykar saldı. Shoyın quyıw quramalastı. Andrey Choxov tárepinen quyılan «Car-pushka» bunıń ayqın úlgisi boldı. Moskvada Vasiliy Blajenniy ibadatxanasınıń dábdebeli imaratı qurıldı, Ullı Ivan qońırawxanası qurıldı. Arxitektor Feodor Kon Moskvada Belıy Gorodtıń diywalların qurdı. XVII ásirge kelip rus milletiniń qáliplesiwi ushın imkaniyat júzege keldi. Bunda tiykarǵı hám sheshiwshi faktor mámlekettiǵń ekonomikalıq rawajlanıwı bolıp, bul milliy baylanıslardıń kúsheyiwine alıp keldi. Áste-aqırın jergilikli dialektler joǵalıp, rus milletiniń til birligi júzege keldi, jalǵız mádeniyat qáliplesti. Rustıń mádeniy birligi fol`klorda, arxitekturada, súwretlew ónerinde, ádebiyat hám ilimiy bilimlerdiń tarqalıwında óz kórinisin taptı. Matematika, mexanika, ballistika hám basqa tarawlardaǵı bilimler keńeydi. Ruslar Kopernik astronomiyası menen tanıstı.

Rus ustaları birinshi bolıp snaryad penen oqlanıwshı toptı, Kreml minarasına ornatılǵan úlken qońırawlı saattı jaratadı. Ruslar ásirese geografiya páni rawajlanıwına úlken úles qosadı. Olar pánde Sibir, Uzaq Shıǵıs, Amur, Bering buǵazın ashadı, Rossiyanıń dáslepki kartaların jaratadı.

Ulıwma mádeniyattıń rawajlanıwına qaramastan xalıqtıń tiykarǵı bólimi ilimsizlik hám sawatsızlıq qurbanına aylanǵan edi. Sol sebepli XVIII ásirden baslap, Pyotr I reformaları jıllarında bir qatar mektepler ashıladı. Moskvadaǵı matematika hám navigaciya pánleri mektebi, 1701-jılı ashılǵan artilleriya mektebi, 1707-jılı ashılǵan medicina mektebi solar qatarınan. Moskvadan basqa Peterburgta xirurgiya oqıw ornı, Olonca hám Uralda taw-kán isleri bilim orınları shólkemlestirildi. Hámme garnizonlar qasında ásker balaları ushın mektepler bolǵan. Arnawlı «hár qıylı til» mekteplerinde awdarmashılar tayarlaw jolǵa qoyıldı. Hámme qatlam wákilleriniń balaları oqıytuǵın (krepostnoydan tısqarı) 42 «cifrlı» dep atalıwshı mektepler shólkemlestirilip, olarda jazıw hám oqıw menen bir qatarda arifmetika, geografiya, trigonometriya sıyaqlı pánler oqıtıladı. Bul mekteplerde diniy pánler oqıtılmaǵan, shirkew derlik hesh qanday tásirge iye bolmaǵan. Biraq hámme háreketlerge qaramastan texnikalıq sawatlı adamlardı tayarlaytuǵın baslanǵısh mektepti shólkemlestiriw háreketi iske aspadı. Soǵan qaramastan pán hám mádeniyat rawajlanıwın dawam etti. 1724-jılı Pyotr I Rossiya Pánler akademiyasınıń nızamın tastıyıqladı. Akademiya Pyotr I diń óliminen soń ashıldı. Akademiya qasında gimnaziya hám universitet qurıldı.

U