Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Sırtqı siyasat. XVI ásirden baslap Rossiya sırtqı siyasatınıń tiykarın oǵan tutas bolǵan jerler esabına mámleketti keńeytiriw ushın gúres payda etedi. Batısta Baltika teńizinen, shıǵısta Tınısh okeanına shekem bolǵan júdá úlken aymaqtı boysındırıw, kúshli mámleketti dúziw ushın Rossiya eki yarım ásirden kóbirek toqtawsız urıslar alıp bardı.

Ele XVI ásir ortalarında usı sırtqı siyasat dawamlı ámelge asırıla basladı. Bul dáwirde tiykarǵı dıqqat Shıǵısqa qaratıldı. Bunıń ushın qolay shárayat júzege kelgen edi. Bir waqıtlar Altın Orda quramına kirgen, endi ǵarezsiz xanlıqlar jeke-jeke jaǵdayda rus armiyası hújimlerin qaytara almaǵan. Dáslep Qazan xanlıǵın boysındırıwǵa háreket qılındı. Qazanǵa qılınǵan birinshi jurisler (1547-1548 xám 1549-1550) nátiyjesiz juwmaqlandı. 1552-jılı úshinshi juriste Qazan iyelendi. Aqırǵı Qazan xanı Yadgar Magamel ásir tústi hám tez arada xristianlıqtı qabıl etip Rossiyanıń batıstaǵı urıslarında jaqsı qatnastı.

1556-jılı Astraxan xanlıǵı basıp alındı. Óz dáwirinde Altın Ordadan ajıralıp shıqqan jáne bir xanlıq–Noǵay xanlıǵı Rossiyaǵa vassallıqtı tán aldı.

1557-jılı Bashqurtstandı Rossiya quramına birlestiriw juwmaqlandı. Bashqurdlardıń tek Sibir xanlıǵı quramındaǵı bólimi Rossiyadan sırtta qaldı. Volga boyınıń birlestiriliwi ónermentshilik, awıl xojalıǵı hám sawdanıń rawajlanıwı ushın jaqsı imkaniyat jarattı. Bunnan tısqarı Rossiyanıń siyasiy abıroyı bekkemlenip bardı. 50-jılları cherkesler, kabardinler hám daǵıstanlıq knyazlardan ayırımları da Rossiya quramına kirdi. 50-jıllardıń ekinshi yarımınan baslap Rossiya sırtqı siyasatınıń tiykarǵı jónelisi Baltika teńizine shıǵıw boldı. Bulsız Batıs Evropa menen sawda qatnasıqların keńeytiriwdiń ilajı joq edi.

1558-1560 jılları sol maqsette Livon ordenine qarsı alıp barılǵan urıstıń tiykarǵı nátiyjesi sol boldı, Livon ordeni joq qılındı. Biraq arqa Estoniyanı shvedler, Ezel` atawın daniyalılar iyelep aldı. Endi Litva, Pol`sha, Shveciya hám Daniya birgelikte Livoniyanıń Rossiya húkimranlıǵı qolına túspewi ushın háreket qıldı. Bul háreket Livoniya jerleri ushın alıp barılǵan urıstıń keyingi taǵdirin belgiledi.

1582-jılı Rech Pospolita menen (1569-jılı Litva knyazlıǵı menen Pol`sha korolligi birlesip, Rech Pospolita dep atala baslandı), 1583-jılı bolsa Shveciya menen pitim dúzilip, bul pitimler shártine kóre Rossiya urıs dawamında iyelegen hámme jerlerinen ayrıldı. 1590-1593-jılları Shveciya menen bolǵan urıs 1595-jılı tınıshlıq pitimi menen juwmaqlandı hám oǵan kóre Rossiya Ivangorod, Yam, Opore hám Kareldi qaytarıp aldı.

Putkil XVII ásir dawamındaǵı jedel sırtqı siyasat úsh maqsetke qaratılǵan edi: Ukrain hám Belarus xalıqları menen birlesiw; Baltika teńizi hám Qara teńizge shıǵıw hám Rossiyanıń qubla shegaraların Usmanlılar imperiyasinıń vassalı – Qırım xanı basqınlarınan qorǵaw. Biraq bul mashqalalardı birden sheshiw ushın Rossiyanıń XVII ásirde imkaniyatı jeterli emes edi.

1654-jılı Ukraina hám Shıǵıs Belorussiya Rossiyaǵa qosıp alındı. Biraq Ukraina hám Belorussiya jerleri ushın urıs putkil XVII ásirde dawam etti.

XVI ásirde aq baslanǵan Sibirdi ózlestiriw siyasatı XVII ásirde dawam ettirildi. XVI ásirdiń 80-90 jıllarında Batıs Sibir Rossiya quramına kirgen edi. XVII ásir dawamında ruslar Batıs Sibirden Tınısh okeanı jaǵalıqlarına, Kamchatka hám Kuril atawlarına qarap jıljıwdı dawam ettirdi. Shıǵısqa qarap júris jańa jerler ashıw hám altın hámde gúmis izlew menen adamlardı ózine tarttı.

1648-jılı Semyon Dejnyov (1605-1673) Aziya menen Arqa Amerikanı ajıratıp turıwshı buǵazdı ashtı. Shıǵısqa qarap qılınǵan basqa jóneliste Vasiliy Poryakov (1610-1667) basshılıǵındaǵı ekspediciya Sibirdiń qubla shegarası boylap Amur dáryası arqalı 1645-jılı Oxota teńizine shıqtı, onıń jaǵalıqları boylap júzip, keyingi jılı Yakutskke qaytıp keldi. XVII ásir ortalarında Erofey Xabarov (1603-1671) Amur boylap Dawriyaǵa shıqtı. Bul waqıtta Sibirdiń jergilikli xalqı ruwshılıq dúziminiń túrli basqıshlarında edi. Etnik toparlar ishinde eń úlkenleri yakutlar hám buryatlar bolıp, olarda feodal tártipler qáliplese baslaǵan edi. Amur basseyininiń otırıqshı xalqı daurlar, dyugerler hám basqalar da diyxanshılıq mádeniyatınan xabardar edi.

Shıǵısqa qaray háreketi waqtında ruslar qorǵanlar, tayanısh punktların quradı. 1619-jılı Eniseysk, 1628-jılı Krasnoyarsk hám basqa Sibir qalalarına sonday tiykar salındı. Jergilikli xalıqtan alınatuǵın salıq (yasaq) natura formasında bolıp, ásirese, bahalı teri jaqsı bahalanǵan.

XVII ásir aqırına kelip Sibirdiń rus xalqı 150 mıń adamǵa jetedi. Olardıń kópshiligin hukimet tárepinen májbúriy kóshirilgen diyxanlar quradı. Olar ásir aqırında xalıqtıń dán ónimlerine bolǵan talabın tolıq qandıratuǵın zúraat jetistire basladı. Sol jılları Sibirdi jedel ózlestiriw baslandı hám bul aymaq keleshekte Rossiyanıń ǵalle jetistiriwshi úlkelerinen birine aylanıwı ushın tiykar salındı.

XVII ásir aqırı XVIII ásir basları Rossiya tariyxında, tiykarınan, sırtqı siyasatta áhmiyetli dáwir esaplanadı. Mámlekettiń xalıqaralıq abıroyın bekkemlew maqsetinde XVII ásir aqırınan Rossiyanı kúshli teńiz mámleketine aylandırıw ushın háreket qıla basladı. Bul maqsetti ámelge asırıw jolındaǵı dáslepki háreket Pyotr I basshılıǵındaǵı Azov júrisleri boldı. 1695-jılı jazda baslanǵan bul háreket 1696-jılı 18-iyulda Azov qorǵanınıń rus armiyası tárepinen iyeleniwi menen juwmaqlandı. Biraq bul jeńis Rossiyaǵa teńizge shıǵıw imkanın bermedi. Qara teńiz turkler qolında qalaberdi. Azov jurislerinen Rossiya alǵan payda sol boldı, urıs tájiriybelerinen kelip shıǵıp, ol iri teńiz flotın qurıwǵa kiristi.

1697-jılı Rossiya, Avstriya hám Veneciya ortasında Turkiyaǵa qarsı awqam duziledi. Biraq bul awqamǵa Gollandiya hám Angliyanıń qosılmaǵanlıǵı sebepli Avstriya menen Veneciya da turkler menen separat pitimge umtıldı. Nátiyjede Rossiya Pol`sha hám Saksoniya menen Shveciyaǵa qarsı awqamǵa birlesti. Bul kelisimge keyinshelik Daniya da qosılıp, Arqa awqam júzege keldi. Arqa awqamnıń dúziliwi Rossiya sırtqı siyasatında keskin burılıs boldı – qubladan teńizge jol ashıw rejesi Baltika teńizine shıǵıw menen almastırıldı. Ispan taxtı mashqalası menen bánt bolǵan kúshli mámleketler Shveciyaǵa járdem beriw imkaniyatına iye emes edi.

1700-jılı avgustta Rossiya qubla shegaraların qáwipsizlendiriw maqsetinde Turkiya menen 30 jıllıq jarasıw pitimin dúzedi. Bul pitim arqada jedel urıs háreketleri alıp barıw imkaniyatın jarattı hám Pyotr I Shveciyaǵa qarsı «Arqa urısı» dep atalıwshı urıstı basladı. Urıs 21 jıl dawam etip, 1721-jılı may ayında Nishtadt pitimine qol qoyıw menen juwmaqlandı. Pitimge kóre Liflyandiya, Estlandiya, Nidruj hámde Edel hám Dago atawları Rossiyaǵa ótti. Shveciyaǵa Finlyandiya qaytarıldı hám iyelengen jerler ushın Rossiya haq tólew májburiyatın aldı. Bunnan tısqarı, urıs dawamında rus armiyasınıń tájiriybesi arttı, 1703-jılı may ayında Neva dáryası jaǵalıǵında jańa paytaxt – Sankt-Peterburgqa tiykar salındı, 1709-jılı Poltava janında shvedler ústinen erisilgen jeńisten soń Rossiyanıń xalıqaralıq abıroyı kóterildi. Eń tiykarǵısı – Rossiya Baltika teńizine shıqtı hám onda bekkem ornalasıp aldı. Endi ol úlken xalıqaralıq maydanǵa shıǵıp, iri Evropa mámleketine aylandı.

Arqa urıs juwmaqlanǵannan soń Rossiya Kavkaz artındaǵı siyasattı janlandıra baslaydı. Pyotr I diń Kaspiy júrisleri dep atalǵan Kavkaz hám Iranǵa qarsı júrisler 1722-jılı baslanıp, 1723-jılı Sankt-Peterburgta qol qoyılǵan shártnama menen juwmaqlandı. Oǵan kóre Irannıń Kaspiy boyındaǵı jerleri bir neshe qalaları menen, sol tiykarınan Derbent Rossiyaǵa ótti. 1724-jılı Turkiya menen Konstantinopol shártnaması qol qoyılıp, oǵan kóre turk sultanı Rossiyanıń Kaspiy boyında iyelegen jerlerin, Rossiya bolsa sultannıń Batıs Kavkaz artı jerlerine huqıqın tán aldı. Ulıwma urıs Rossiyanıń usı regiondaǵı siyasiy abıroyın bekkemledi.

XVII ásir ekinshi shereginde Rossiya sırtqı siyasatında Pyotr I dásturlerin dawam ettirdi. Usmanlı turkler imperiyası menen Qara teńiz ushın gúres alıp barıldı, ukrain hám belorus mashqalaların óz paydasına sheshiw hám Arqa urısı nátiyjesinde Baltika boyında erisilgen jeńislerdi dawam ettiriw ushın háreket qılındı. Rossiyanıń ekonomikalıq hám mádeniy qalaqlǵı sebepli bul dáwirde jánede jedelirek sırtqı siyasat júrgiziw imkaniyatı bolmadı. Bunnan tısqarı Pyotrdan keyingi dáwirde mámleket apparatında, eń dáslep armiyada shet ellilerdiń, tiykarınan, nemislerdiń tásiri kúsheyip ketti.

1735-1739 jıllardaǵı Rossiya-Turkiya urısı nátiyjesinde Azov qorǵanı, Oń jaǵalıq Ukrainadaǵı kishi aymaq, Arqa Kavkazdaǵı Kabardin jerleri Rossiyaǵa ótti, 1711-jılı Prut pitimi derlik biykar etildi. Biraq Rossiya aldınǵıday Azov hám Qara teńizlerde flot saqlaw huqıqın qolǵa kirite almadı. Sol dáwirdegi jáne bir mashqala 1741-1743 jıllardaǵı rus-shved urısı edi. Urıs Abo tınıshlıq pitimi menen juwmaqlanıp, Finlyandiyanıń kishi bir bólimi Rossiyaǵa ótti. Tiykarǵısı bolsa Shveciya Rossiyanıń Baltika boyında iyelegen jerlerin jáne bir márte tán aldı.

XVIII ásir ekinshi shereginen Rossiyanıń Qazaqstanǵa tásiri kúsheydi. Bunda Rossiya Turkstan xalıqları hám Hindstan jerlerinen ótken sawda jolların iyelewdi maqset etip qoyǵan edi. 1731-jılı rus imperatorı Anna Ioanovna Qazaqstannıń bir bólimin Rossiyaǵa qabıl qılıw haqqında pármanına qol qoyadı. 1740-1743 jılları Qazaqstannıń oraylıq bólimi de Rossiya qolına ótti.

XVIII ásir ekinshi yarımında Rossiyanıń keskin sırtqı siyasatı onıń 1756-1763 jıllardaǵı Jeti jıllıq urısta qatnasıwı menen baylanıslı boldı. Urısqa Rossiya 1757-jılı qosıldı hám sol jılı 19-avgust kúni Gross-Egersdorf awılı jaqınında pruss armiyasına úlken soqqı berdi. 1758-jıldıń baslarında rus armiyası Shıǵıs Prussiyanıń orayı Kenigsberg (házirgi Kaliningrad) qalasın iyelep aldı.

1760-jılı áskeriy kampaniyanıń eń úlken jetiskenligi 27-sentyabr kúni rus armiyası tárepinen Berlinniń iyeleniwi boldı. Fridirix II ólim jadayında turǵan edi. Onı Rossiya taxtına kelgen Pyotr III niń háreketleri – Avstriya menen awqamnıń buzılıwı, Prussiyada áskeriy háreketlerdiń toqtatılıwı ǵana saqlap qaldı.

Jeti jıllıq urısta qatnasıw Rossiyaa aymaqlıq payda keltirmegen bolsada, Evropada eń kúshli esaplanǵan Prussiya armiyasın jeńgenligi onıń siyasiy abıroyın, armiyanıń bolsa áskeriy tájiriybesin asırdı.

Jeti jıllıq urıstan keyin Rossiyanıń Evropadaǵı tiykarǵı qarsılası Franciya bolıp qaldı. Ol Shveciya, Rech Pospolita hám Turkiya qatnasıwında Rossiyaǵa qarsı «Shıǵıs tosıq» payda etedi. Tiykarǵı mashqala Rech Pospolita jerleri bolıp, bul mámleketlerdiń hár biri onda óz máplerin oylap is tutadı. Sonday qıyın shárayatta Rossiya Prussiya menen awqam duziwge eristi. Ekaterina II Rech Pospolitanıń pútinliginen, Fridirix II bolsa onı bólip alıwdan mápdar ekenligin bul awqamnıń dúziliwine qarsılıq qılmadı. 1764-jılı Rossiya hám Prussiya tárepinen qollap-quwatlanǵan S.Ponyatovskiy Pol`sha koroli etip saylandı.

Rech Pospolitadaǵı waqıyalardı dıqqat penen baqlap otırǵan Usmaniyler imperiyası ol jerden Rossiya armiyasınıń alıp shıǵıp ketiliwin talap qıldı hám 1768-jılı Rossiyaǵa urıs járiyaladı. Urıstıń dáslepki jılı turk armiyası Qıtay, Yassi, Buxarest, Izmail hám Dunaydaǵı basqa bir qansha qorǵanlardı taslap ketiwge májbur boldı. Teńizde talantlı sárkarda P.A.Rumyancev (1725-1796) basshılıǵındaǵı rus armiyası turklerge úlken zıyan jetkerdi. Biraq Franciya hám Avstriya tárepinen Turkiyanıń qollanıwı Rossiyanı sóylesiwler júrgiziwge hám Rech Pospolitanıń bóliniwine razılıq beriwge májbúr qıldı. 1772-jılı Konvenciya Rech Pospolitanıń birinshi bóliniwin rásmiylestirdi. Oǵan kóre Galiciya Avstriyaǵa, Pomore hám Ullı Pol`shanıń bir bólimi Prussiyaǵa, Shıǵıs Belorussiya Rossiyaǵa ótti. Sol jılı Turkiya menen de tınıshlıq sóylesiwleri baslandı. Kelispewshiliklerdiń tiykarǵı sebebi Qırım mashqalası. Rossiya Qırımǵa ǵarezsizlik beriliwin talap qılar, Turkiya bolsa bunnan bas tarttı.

Sonday jaǵdayda eki mámleket ortasında urıs háreketleri baslandı. 1774-jıl iyunda A.Suvorov basshılıǵındaǵı rus armiyası Kazluj jaqınında turk armiyasın jeńgennen soń sóylesiwler qayta baslandı. 1774-jılı 10-iyul kúni Bolgariyanıń Kúshikqaynarjı awılında tınıshlıq shártnaması dúzilip, oǵan kóre Kerch, Yanqala hám Kabarda Rossiyaǵa ótti. Bul waqıtta Rossiya Qara teńizde áskeriy flot qurıw huqıqın aldı. Endi Rossiyanıń sawda kemeleri buǵazlardan qarsılıqsız ótetuǵın boldı.

Biraq 1775-jılı aq eki mámleket ortasında Qırım xanı máselesinde jáne kelispewshilik júzege keldi. Turkiya mámleket Gireydi, Rossiya bolsa Shagin – Gireydiń wákillerin qollaydı. Eki mámleket ortasındaǵı Qırım ushın alıp barılǵan báseki 1783-jılı 8-aprel kúni imperator Ekaterina II niń Qırımdı Rossiya quramına qosıp alıw haqqındaǵı pármanın járiyalaw menen juwmaqlandı. Turkiya Qırımnıń Rossiyaǵa qosılǵanlıǵın tán alsa da, urısqa keskin tayarlıq kóre basladı. Angliya, Franciya hám Prussiya onıń bul háreketlerin qolladı. 1787-jılı iyulda Turkiya sultanı diplomatiyalıq jol arqalı óziniń Gruziya hám Qırımǵa huqıqın Rossiyadan talap qıldı. Talapqa juwap alınbaǵannan keyin, háreketler baslandı. Biraq birde-bir jetiskenlikke erise almadı. Rus armiyası quraqlıqta A.V.Suvorov, teńizde F.Ushakov (1745-1817) basshılıǵında bir qatar jeńislerdi qolǵa kiritti. 1790-jılı 2-dekabr` kúni rus armiyası bekkem qorǵan – Izmail qorǵanın iyeledi. 1792-jılı yanvarda (eski esap penen 1791-jılı dekabrde) qol qoyılǵan Yassi pitimine kóre Qırımnıń Rossiya quramına kirgenligi, Gruziya ústinen bolsa Rossiya protektoratı ornatılanlıǵı rásmiylestirildi.

Bul dáwir Rossiya sırtqı siyasatında Pol`sha úlken orın iyeleydi. Aytıp ótkenimizdey, Rech Pospolitanıń kúshsizligi onı birinshi márte bolıp alıw imkanın jaratqan edi. Bul waqıtta Pol`shanıń kúsheyiwi Prussiya, Avstriya hám Rossiya máplerine mas kelmeytuǵın edi. Rech Pospolitanıń ishki islerine aralasıw ushın olarda báneler de bar edi. Aldınǵı shártnamalarǵa kóre Pol`shaǵa konstituciyasın ózgertiriw huqıqı berilmegen edi. Soǵan qaramastan ol 1791-jılı 3-may kuni jańa konstituciya qabıl etedi. Bul Rech Pospolitaǵa rus hám pruss armiyası kiritiliwi ushın, keyinshelik bolsa onı ekinshi márte bóliw ushın báne bolıp xızmet etedi. 1793-jılı yanvar`da qol qoyılan rus-pruss shártnamasına kóre polyak jerleri – Gdansk, Torun, Poznan Prussiyaǵa, Oń jaǵalıq Ukraina menen Belorussiyanıń oraylıq bólimi Rossiyaǵa ótti.

Rech Pospolitanıń keyingi bólistiriliwi ol jerde milliy azatlıq háreketiniń keń tús alıwına sebep boldı. Genereal Tadeush Kostyushko basshılıǵındaǵı bul háreket 1794-jılı guzde A.V.Suvorov basshılıǵındaǵı rus armiyası tárepinen ayawsızlarsha bastırıldı.

Sonnan keyin, 1795-jılı Rech Pospolita úshinshi márte bólindi. Sandomir, Lyublin hám Xelmin jerleri Avstriyaǵa, Krakov Prussiyaǵa ótti. Belorussiyanıń batıs bólimi, Batıs Volin jerleri, Litva hám Kurlyandiya gercogligi Rossiyaǵa qosıp berildi. Rech Pospolitanıń aqırǵı koroli taxttan waz keship, 1798-jılı ólimine shekem Rossiyada jasadı. Rech Pospolitadaǵı milliy-azatlıq háreketi bastırılǵannan keyin, 1795-jılı aqırında Rossiya, Angliya hám Avstriya ortasında úsh tárepleme awqam dúzildi.

XVIII ásir aqırında Rossiya Evropadaǵı urıslarda qızǵın qatnastı. 1797-jılı Arqa Italiyadaǵı áskeriy háreketlerde A.V.Suvorov basshılıǵındaǵı armiya jeńisli qatnastı. Sol jılı ol armiyası menen Sen-Gotard arqalı Alp tawınan asıp ótip, úlken áskeriy erlik kórsetti. Biraq Evropada rus armiyasına awqamlaslar járdem kórsetpegenligi sebepli 1800-jılı Pavel I armiyası Rossiyaǵa shaqırıp alınadı. Sol jılı joqarıdaǵı sebepke kóre Angliya menen de diplomatiyalıq qatnasıqlar úzildi.

Joqarıdaǵılardan juwmaq qılıp sonı aytıw mumkin, XVIII ásir aqırında Pavel I imperatorlıq qılǵan jılları Rossiya sırtqı siyasatında keskin burılıs júz berdi: ol Franciya menen pitim dúzip, Angliya hám Avstriyaǵa qarsı awqamǵa birlesti.