Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

XVII ásir ekinshi yarımı-XVIII ásirlerde Vengriya. Vengriyanıń gabsburglar imperiyası quramına kirgen bóliminde XVII ásirde tovar islep shıǵarıw hám tovar-pul qatnasıqları jánede rawajlandı. Bul Evropa mámleketlerinde awıl xojalıq ónimlerine bolǵan talaptıń artıwı menen baylanıslı edi. Awıl xojalıǵındaǵı bul ósiw diyqanlardı ekspluataciya etiw esesine júz berdi. Diniy máresimlerde latın tili qısıp shıǵarılıp, venger tili hám mádeniyatı rawajlana basladı. Katolikler Avstraliyanıń bul processine qarsılıq kórsetkenligi sebepli Transil`vaniya hám Shıǵıs Vengriyadaǵı milliy azatlıq háreketi katolicizmge qarsı háreket penen uyǵınlasıp ketti. Bul ideologiya, mádeniyat hám aǵartıwshılıq tarawlarında ayqın kórindi.

Vengriya milliy azatlıq háreketi XVII ásirdegi Otız jıllıq urıs dáwirinde bir qansha jetiskenliklerge eristi. Bul dáwirde Transil`vaniyaǵa húkimranlıq qılǵan sárkarda knyaz Gabor Betlen (1619-1629) Gabsburglardıń batıstaǵı qıyınshılıqlarınan paydalanıp hám Franciya, Shveciya hám Gabsburglardıń basqa dushpanları menen shártnama dúzip, avstriyalı generallar ústinen jeńiske erisiwge hám mámlekettiń bir qansha bólimin azat etiwge eristi. Biraq G.Betlerdiń miyrasxorları alıp barǵan kúshsiz siyasat nátiyjesinde Avstriya menen Usmaniyler imperiyası ortasında dúzilgen Varshava shártnamasına (1663) muwapıq Vengriya jáne 30 jıl túrkler qol astında qaldı.

1770-jılı mámlekettiń shıǵıs aymaqları hám Slovakiyada baslanǵan qozǵalań da milliy azatlıq xarakterde edi. 1678-jılı bul háreket jańasha tús alıp, oǵan Imre Tyokyoli basshılıq qılǵannan soń eki jıl ishinde Shıǵıs Vengriyanıń úlken bólimi hám Slovakiya azat etildi. Gabsburglar imperatorı Leopol`d I diń qararı menen 1681-jılı Shopronda seym shaqırıldı, gubernatorlıq biykar etilip, jergilikli basqarıw organi saylanatuǵın boldı, qalalardıń ózin-ózi basqarıwı tán alındı hám protestantlıq dinine erkinlik berildi. Venger xalqınıń turklerge qarsı háreketi aqırǵı basqıshqa jetti. Venger, slovak hám basqa xalıqlar wákilleri kómeginde Avstriya armiyası mámleketti azat etiwge kiristi. Avstriya-Turkiya urısı Vengriyanıń tolıq azat etiliwi (Tissa hám Marosh dár`yaları aralıǵındaǵı jerler hám Timeshvaridan tısqarı) hám 1699-jılı Karlovicada tınıshlıq pitiminiń dúziliwi menen juwmaqlandı. Vengriyada Gabsburglar húkimranlıǵı bekkemlendi. 1686-jılı shaqırılǵan mámleket keńesi seym Gabsburglar dinastiyası erkek wákilleriniń Vengriya taxtına huqıqın tastıyqlawshı nızam qabıl etildi. Korol konstituciyanı buzǵan hallarda oǵan qarsı qurallı qarsılıq kórsetiw huqıqın beriwshi “Altın bulla” dep atalıwshı paragraftan venger aqsúyekleri óz qálewleri menen waz keshti. Transil`vaniya dáslep vassal knyazlıqqa, 1690-jıldan bolsa Gabsburglardıń múlkine aylandırıldı. Túrkler zulımınan azat bolǵan vengerler jáne uzaq waqıt Gabsburglar qol astında qaldı.

Venger xalqınıń milliy azatlıq háreketi XVII ásir aqırı XVIII ásir baslarında da toqtamadı. Kóplep sırtqı hám ishki urıslar nátiyjesinde Vengriya xalqı 150 jıl ishinde 1 million adamǵa kemeyip ketti hám XVIII ásirdiń birinshi shereginde 3-3,5 million adamdı quradı.

XVIII ásir baslarında 1703-1711-jılları, Rakoci II (Ferenc ) (1676-1735) basshılıǵındaǵı azatlıq háreketleri bir qatar jetiskenliklerge erisken bolsa da, sońınan jeńiliske ushıradı. 1711-jılı Satmar tınıshlıq pitimi Vengriyada Gabsburglar húkimranlıǵın jáne uzaq jıllarǵa rásmiylestirdi.

Mariya Tereza hám Iosif II nıń «Aǵartıwshılıq absolyutizm»i jıllarında Vengriyada alıp barılǵan siyasat vengerlerdiń milliy mámleketshiligi hám mádeniyatın joq qılıwǵa, jalǵız oraylasqan Avstriya mámleketin joq qılıwǵa qaratılǵan edi. Iosif II dáwirinde mámleket keńesi shaqırılmay qoydı, jergilikli aqsúyekler hákimiyattan shetletildi, mámleket on okrugqa bólinip, byurokratiyalıq apparat járdeminde basqarılatuǵın boldı, nemis tili mámleketlik til dep járiyalandı. Bulardıń hámmesi venger jámiyetin ızasın keltirdi.

Solay etip, XVIII ásir aqırına kelip Gabsburglar imperiyasında alıp barılǵan reformalar nátiyjesinde krepastnoy huqıq biykar etildi, adamlardıń awhalın jaqsılawǵa qaratılǵan basqa bir qatar isler ámelge asırılǵan bolsa da, toqtawsız urıslar hám milliy azatlıq háreketleri imperiyanıń qudiretine ziyan jetkizdi. Áserese Ullı Francuz burjua revolyuciyasınan soń onıń tásirinen qorıqqan húkimet bir qatar reformalardı biykar etiwge májbúr boldı.

Sorawlar:

1. 
   XVI a`sirde Gavsburglar dinastiyasi qanday siyasat alip barg`an?
   
2. 
   XVIII a`sirde Gavsburglar qanday reformalar o`tkergen?
   
3. 
   Gavsburglar progmatik sankciya dep atalg`an hu`jjetti qashan qabil etti?
   
4. 
   Iosiff II qanday reformalar o`tkergen?
   
5. 
   Gavsburglar dinastiyasinda krepastnoyliq huqiq qashan biykar etilgen?
   
6. 
   XVII-XVIII a`sirlerde Gavsburglar ha`m Vengriya ma`mleketinin` turmis ta`rizi?