|
19-TEMA: XVI-XVIII asrlerde Koreya
Xalqinin’ tiykarg’i shug’illanatug’in ka’sibi diyqanshiliq bolg’an Koreyada jerge hu’kimran feodallar (yaki ameldarlar yanbanlar qatlami ) iyelik eter edi. XIX asir aqirlarina deyin ma’mleket –feodal jer iyeligine tiykarlang’an qatnasiqlar saqlanip qaldi . XIV-XV asirler aralig’inda ornatilg’an jerge iyelik qiliw formasi boyinsha jerler ma’mlekettiki (kondion) ha’m jeke paydalaniwda (biraq jerge ma’mleket iye bolg’anlig’I sebepli jeke iyelikte emes) bolg’an pomeshiktiki edi.
Biraq ha’r eki halatta da jerge iri jer iyeleri –pomeshikler , a’meldarlar, ha’m uliwma ma’mleket rentasi- salig’in jiynaw huqiqin o’zleriniki qilip alg’an hu’kimran uriw wa’killeri basshiliq qilar edi. XV a’sir aqirlarinda barliq aymaqliq qalalarda 3511 ma’mleket o’nermentleri bolip XIX a’sirge kelip olardin’ sani 5431ge ko’beydi.
Xaliqtin’ ju’da’ u’lken bo’limi eki pa’s qatlamg’a tiyisli edi. 1) <> qatlami (a’piwayi adamlar) , og’an diyqanlar , mayda sawdagerler, o’nermentler kirdi, 2) <> (pa’s) qatlami qullar menen birgelikte <
> esaplang’anbir qatar ka’sip iyeleri : akrobatlar ,qamaqqana xizmetshileri ko’she tazalawshilar ha’m ja’miyet orinlarindag’I xizmetkerler kirgen.
Ma’mleketti ma’mleket imtixanlari - <> dan tan’lap alinatug’in feudal a’meldarlar topari basqaradi. Amelde ol imtixanlardi tek imtiyazli qatlam wa’killeri g’ana tapsira alar edi. Barliq puqara a’meldarlari ha’m a’skeriy basliqlar da’rejelerge ataqlarg’a ajiratilg’an . Orayliq ha’kimshilik ha’kimiyatti ma’mleket joqari ken’esi - <> a’melge asiradi, oni birinshi da’rejeli u’sh a’meldar ha’m og’an boysiniwshi tarmaqlar : 1) ma’mleket xizmeti (a’meldarlar) 2)finans 3) ma’resimler 4) a’skeriy isler 5) jinayiy isler 6) ja’miyetshilik isleribo’limindegi mekemeler basqardi.
Koreya ha’kimshilik jaqtan segiz wa’layatqa (Kyongido, SHunshayondo, Kvanvondo, SHjallado, Kyansando, Xvanxedo, Xamgyondo, Pxyonando) ha’m 332okrugkke bo’lingen edi. Ha’r bir wa’layatti gubernator basqarar, og’an okruglardag’I barliq basliqlar boysinar edi. Okrug basliqlarina awil basqarmalari boysinadi.awillardi aqsaqallar –txonxjan basqaradi,olar awildin’ en’ bay adamlarinan tayinlanar edi.
Ekonomikaliq ha’m sotsiyal-siyasiy rawajlaniwi boyinsha jan’a da’wirdegi Koreya Aziya ha’m Arqa Afrikanin’ ko’p g’ana ma’mleketlerinen arqada edi. . Bunin’ sebepleri XVI a’sirdegi feudal qozg’alan’lar ha’m yapon , manjur basqinlarinan keyin diyqanlardin’ awhali jamanlasiwinda onin’ baylar ta’repinen ayawsiz eziliwinde ha’m bunin’ aqibetinde diyqan ha’m o’nermentlerdin’ wayranagershilikke ushirawinda edi. XVII a’sir 50-jillarinda (manjur basqini aqibetinde ) pu’tkil koreyani qamtip alg’an asharshiliq ju’z berdi. XVII a’sir 80-jillarinda xaliqti bu’lginshilikke ushiratqan suw tasqinlari bolip turdi. 1722-jili SHjeshjyudo aralindag’I asharshiliqti ha’m 1751 ha’m 1776jillarda pu’tkil ma’mlekewtti qamrap alg’an asharshiliq boldi. Asharshiliq jillari kesellik juqpali kesellikler tarqaladi ha’m 1786-jildin’ o’zinde obadan 370 min’ adam qaytis boldi.
XVIII a’sir aqirinda miynetkeshlerdin’ hu’kimdar qatlamg’a qarsi naraziliq ha’reketleri bolip o’tedi.
Korol Yonshjon (1725-1776) da’wirinde ha’kimyatta bolg’an noronlar feudal eksplutatsiyani ta’rtipke saliwg’a ha’m awir awhalda bolg’an suwg’ariw sistemasin tiklewge jan’a uriniwlardi a’melge asirdi. Onin’ da’wirinde diyqanlardin’ baylarg’a jeke qaramlig’in biykar qiliw qul hayaldin’ aqlig’I azat insane boliwi haqqinda deklaratsiya ja’ryalandi Zayiplasip atirg’an feudal sistemani bekkemlewge bolg’an bul urinislar 1785-jilda du’zilgen “Nizamlardin’ ulli toplami “ dep atalg’an hu’jjette o’z bayanin tapti
Sorawlar:
XVI-XVIII a’sirlerde Mongolstanda jergilikli turmis qanday edi?
Qashan Jung’or xanlig’i Mong’olstannin’ shig’is aymaqlarin SHalish ha’m Turfonnan baslap basip aladi?
XVI-XVIII a’sirlerde Koreyada ma’mleketlik turmis qanday edi?
Koreya ha’kimshilik jaqtan neshe wa’alayatqa bo’limgen?
Korol Yonshjon neshinshi jillarda hu’kimdarliq etken?
“Nizamlardin’ ulli toplami” dep ataliwshi hu’jjet neshinshi jilda jaratilg’an?
. 20-TEMA: XVI- XVII a’sirlerde Afrika xaliqlari. Misir ha’m Jazoir
XVI a’sirde ko’pshilik arab ma’mleketleri usmaniyler ta’repinen basip alindi . Mamluklar hu’kimranlig’I astinda bolf’an Misir da birinshilerden bolip o’z g’arezsizligin joytti. 1517-jili basinda Qohirani iyelegen Salim I armiyasi Misr paytaxtin taladi ha’m wayran etti. Barliq jerlerdin’ joqari mu’lkdari dep tu’rk sultani qolinda saqlanip qaldi. Bul jerlerden alinatug’in barshe saliq tu’rk sultani sarayi qa’rejetleri ushin jumsalg’an .
Misrda jer iyeligi ha’m alinatug’in saliqlar mug’darin belgileytug’in hu’jjetb – “nizamnamayiy Misr “ 1525 –jili qabil qilinip , onda diyqanlar ha’m iri jer iyeleri bolg’an mamluk a’mirleri biyler huqiq ha’m ma’jbu’ryatlari belgilep qoyildi. XVII a’sirden baslap Misirdin’ ekonomikasi rawajlaniwinda bir qatar jan’aliqlar ko’zge taslandi .Ayrim qalalarda toqimashiliq sanaatta manfaktura payda etildi. XVIII a’sir aqirina kelip Qohirada 15min’ jallanba jumisshi ha’m 15min’ o’nerment is alip bardi. 1769-jili rus-tu’rk urisinan keyin ju’zege kelgen ortaliqtan paydalang’an mamluk hu’kimdari Alibey Misirdin’ usmaniyler imperiyasinan g’arezsizligin ja’ryaladi. , ha’m << Misr ha’m eki ten’iz sultani >> atag’in aldi. Da’slep Alibiydin’ ha’reketleri jen’isli dawam etti , biraq mamluk biyleri menen bolg’an quralli soqlig’isiw Alibeydin’ jen’ilisine alip keldi. Alibeydin’ o’liminen son’ taxt ushin gu’resler ju’sheyedi. Al-Azhar meshitinde sol da’wirde baslang’an fransuz basqinina qarsi xalq ha’reketinin’ orayina aylanadi. 1798-jili qohirani basip alg’an Napaleon Bonapart <>in aytip ,Misrdi mamluklar zuliminan azat etiwshi qutqariwshi etip ko’rsetiwge ha’reket qilg’an bolsa –da qala ha’m awillarg’a fransuzlar salg’an saliq mamluklardan biraz joqari edi. Sol sebepli 1798-jili 21-23- oktyabr ku’nleri Qohirada Al-Azhar meshitinin’ shayqlari basshilig’inda fransuzlarg’a qarsi qozg’alan’ ko’terildi. Napaleon ju’da’ qiyinshiliq penen bolsa da qozg’alan’di bastirdi. Misrda fransuz armiyasinin’ keleshegi joqlig’in ha’m ma’mlekette siyasiy awhaldin’ ta’rtipsizligin tu’singen Napaleon bul jerdi ta’rk etti. Onin’ ornina kelgen general Kleber 1800-jili 24- yanvarda Al-arish degen jerde tu’rkler menen kelisim sha’rtnamasin du’zdi. Biraq Angliya tu’rklerdi bul kelisiwden keshiwge ma’jbu’r qildi . Bug’an juwap retinde general Kleber basshilig’indag’I fransuz armiyasi Geliopolis janindag’I urista tu’rklerdi jen’iliske ushiratti. Sol waqitta Qohirada xalq qozg’alan’I ko’terilip qaladag’I tu’rkler ha’m mamluk biyleri ta’repinen qollap quwatlandi. Bir ay dawam etken urislardan son’ Kleber qozg’alan’di bastiriwg’a ma’jbu’r boladi. 1800-jili 14-may ku’ni tu’rkler ta’repinen jiberilgen jinayatshi Kleberdi oltiredi. Onin’ ornina kelgen general Manu Misrg’a tu’sirilgen ingliz ekspeditsiyasi menen bolg’an urislardan son’ 1801- jili ta’slim boliw haqqindag’I aktke qol qoyadi. Sol jili sentyabrde fransuz armiyasinin’ qaldiqlari Misrdi ta’rk etti.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
