‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

A. Majburiyat lozim darajada bajarilmaganda.
B. Majburiyatni tegishli ravishda ijro etish orqali.
C. Qarzdan voz kechish bilan.
D. Davlat organi hujjati asosida.
2. Majburiyat ishtirokchisi bo ‘Igan fuqaro vafot etishi tufayli
..... ?
A. Majburiyat tugatiladi.
B. Majburiyat tugatilmaydi.
C. Ba’zi hoUarda tugatilmaydi.
D. Bunday hol nazarda tutilmagan.
3. Yuridik shaxsning majburiyatlari qaysi holda bekor bo‘ladi?
A. Yuridik shaxs birlashganda.
B. Yuridik shaxs bo‘linganda.
C. Yuridik shaxs bankrot bo‘lganida.
D. Qonunda nazarda tutilgan hollarda.
4. Kim oshdi savdosida g ‘olib chiqqan shaxs bilan shartnoma tuzishda
u to ‘lagan zakalat summasi tuzilgan shartnoma bo‘yicha majburiyatlarni
bajarishda
.............?
A. E’tiborga olinadi.
B. Nazarda tutiladi.
C. Hisobga o‘tkaziladi.
D. Qaytarib beriladi.
5. Fuqarolik huquqida majburiyatni bajarish mumkin b o ‘lmasligi
deganda
.............?
A. Engib bo‘Imas kuch tushuniladi.
B. Majburiyat mazmunini tashkil etgan harakatlarni bajarish imkoniyati
bo‘lmasligi tushuniladi.
C. Huquq subyektlarining erki irodasigi bog‘liq bo‘lmagan holat tushu-
niladi.
D. Huquqiy hujjat bilan man qilinish tushuniladi.

---

XXIII bob.
SHARTNOMA TO‘G‘RISIDA UMUM IY 
TUSHUNCHALAR
l-§ . Shartnoma tushunchasi va uning ahamiyati
Ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy vositalar ichida 
shartnomalar alohida o‘rin egallaydi. Shartnomalar bir necha ming yillar 
davomida insoniyat tomonidan turli ijtimoiy munosabatlami tartibga 
solishning o‘ziga xos moslashuvchan yuridik vositasi sifatida qo‘llanib 
kelinmoqda. Bunday yuridik vositalardan boshqa biri esa, qonun 
hisoblanadi. Albatta, shartnoma qonun doirasida ishlaming harakatini 
tartibga soladi, ulaming imkoniyatlari doirasini belgilab beradi, xatti- 
harakatlarini yo‘naltirib turadi. Shuningdek, shartnoma talablari buzilgan 
taqdirda vujudga keladigan oqibatlarni ham belgilab beradi.
Fuqarolik kodeksining 8-moddasi talabiga ko‘ra, shartnomalar 
taraflar o‘rtasida fuqarolik huquq va burchlari vujudga kelishining 
asoslaridan biridir. Shubhasiz, bugungi kunda shartnomalarga alohida 
ahamiyat berilmoqda. Chunki shartnomalarda boshqa yuridik faktlarga 
qaraganda, taraflarning erki-irodasi to‘la ifodalanadi.
Shartnomaga kirishuvchi shaxslar kim bilan, qachon shartnoma 
tuzishni u tufayli yetkazib berilishi lozim boigan pul, tovar, ashyolami 
qaysi muddatlarda, qanday transportlarda yetkazilishini, toiov amaldagi 
qanday shakllarda boiishini mutlaqo o‘zi mustaqil hal qiladilar. Ular 
shartnomalar tuzishda erkindirlar, shartnoma tuzishga majburlashga 
y o i qo‘yilmaydi. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, shartnomalar tuzish- 
ning erkinligi, undan taraflarning o‘zaro manfaatdorligi, shartnomada 
shartnoma intizomining mustahkamligida ma’muriy buyruqbozlikka 
asoslangan javobgarlikdan ko‘ra, mulkiy javobgarlikning keng belgi- 
lanishi xo‘jalik yurituvchi subyektlami tobora ushbu huquqiy vositadan 
(shartnomadan) to iaro q foydalanishga jalb qilmoqda, Shartnoma- 
laming ahamiyatini keng tushuntirish mumkin. Ammo ulaming sarasi 
shartnomalar to io v intizomini kuchaytiradi, taraflaming faoliyatini 
har tomonlama rag‘batlantiradi, o‘z navbatida taraflaming mas’u- 
liyatini oshiradi, xo‘jalikning debitorlik va kreditorlik holatini 
yaxshilaydi, pirovardida taraflarning barqarorligini ta ’minlaydi. Bu 
esa, o ‘z navbatida, jamiyatda tovarlar, xizmatlar va kapitallaming

---

mo‘l — ko‘lligiga garovdir. Shu ma’noda sohaning tezkor va ta’sirchan 
huquqiy mexanizmini yaratish, shartnomalar tuzish va bajarishni 
ta’minlash maqsadida mamlakatimizda «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar 
faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to ‘g‘risida» qonun qabul 
qilindi, shartnomalarni tuzish va bajarish monitoringi yuritilmoqda. 
Bular, o‘z navbatida, tuzilgan shartnomalami tezroq va realroq ishlashiga 
xizmat qilm oqda. Prezidentimiz I.A. Karimov ta ’kidlaganidek, 
«Shartnoma majburiyatlarini buzish to ‘g‘risidagi har bir aniqlangan 
fakt atroflicha muhokama qilinishi, bunga yo‘l qygan rahbar yoki 
shaxslar esa, amaldagi qonunga binoan javobgarlikka tortilishi lozim»1.
Shartnoma ikki yoki undan ortiq shaxsning fuqarolik huquqlari va 
burchlarini belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan o‘zaro 
kelishuvdir.
Shartnoma atamasi uch ma’noda:
— yuridik fakt;
— biron-bir yuridik faktga asoslangan moddiy yoki moddiy man- 
faatlar to‘g‘risidagi huquqiy munosabat;
— shaxslar (fuqarolar va tashkilotlar) nima to‘g‘risida o‘zaro kelish- 
salar, shuni aks ettiruvchi, ifodalovchi hujjat ma’nosida ishlatiladi. Bu 
erda u o‘zining birinchi ma’nosi — yuridik fakt sifatida ko‘riladi va o‘r- 
ganiladi. Unda yuridik faktlar mazmuni jihatidan ikki asosiy toifaga: yuridik 
hodisalar va harakatlarga bo‘lingan edi. Yuridik harakatlar, o‘z navbatida. 
huquq yo‘l qo‘ygan harakatlar sifatida bir tomonlama va ikki tomonlama 
bitimlar (shartnomalar) dan iboratligi ko‘rsatilgan edi. Ikki tomonlama 
bitimlaming hammasi (oldi-sotdi, ijara, qarz va boshqalar) shartnoma 
hisoblanadi. Bir tomonlama bitim, masalan, vasiyatnoma shartnoma bo‘la 
olmaydi. Binobarin, har qanday shartnoma bitim deyilsa ham, ammo 
har qanday bitimni shartnoma deb atab bo‘lmaydi.
Demak, shartnoma bitimning bir ko‘rinishi hisoblanar ekan, unga 
nisbatan bitimga oid qoidalar, jumladan, FKning 9-bobidagi qoidalar 
tatbiq etiladi. Shu bilan birga shartnoma o ‘ziga taalluqli bo‘lgan boshqa 
maxsus normalar bilan ham masalan, «Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 
etishtiruvchilari bilan tayyorlov xizmat ko‘rsatish tashkilotlari o‘rtasida 
shartnomalartuzish, ularni ro‘yxatdan o‘tkazish, bajarish, shuningdek, 
ulaming bajarilishi monitoringini olib borish tartibi to ‘g‘risida»gi Nizom 
bilan ham tartibga solinadi.