Kompaniya inkorporatsiya qilingach (rasmiylashtirilgach), tegishli ichki
tartib- qoidalar asosida shartnoma rasmiylashtiriladi. Aksionerlik jamiyati
bo‘yicha ta’sis shartnomasining o‘rni va ahamiyati doimiy va barqaror
bo‘lmaganligini ham qayd etmoq lozim. Masalan, Rossiyada aksiya-
dorlikjamiyatlari to‘g‘risidagi Vazirlar Kengashi Qarorida Ustavbilan
birga aksiyadorlik jamiyatini ta’sis etish to‘g‘risidagi shartnoma ta’sis
hujjati bo‘lib hisoblanishi belgilab qo‘yilgan edi. Keyinchalik esa,
bunday norma bekor qilinib, ta’sis shartnomasi
aksionerlik jamiyati
davlat ro‘yxatidan o ‘tguniga qadar amal qilishi belgilandi. Bunday
tartibni deyarli barcha MDH mamlakatlarida kuzatish mumkin. Shu
munosabat bilan rivojlangan davlatlar tajribasida qanday tartib belgi-
langani diqqatga sazovordir. Masalan, aksionerlik jamiyatida ikki xil
ta’sis hujjati mavjud: bu kompaniya tashqi aloqalarini tartibga soluvchi
memorandum va ichki munosabatlarni tartibga soluvchi reglament
hisoblanadi. Ba’zan esa, ularni ikki qismdan iborat yagona hujjat
tarzida ham qabul qiladilar. Aksionerlik
jamiyatida memorandum
o‘rniga ustav qabul qilinadi, shuningdek, korporatsiya’ning reglamenti
ham mavjud bo‘ladi. Yevropa mamlakatlari uchun yagona ta ’sis hujjati
aksionerlik jamiyati ustavi talab etiladi. T a’sis shartnomasining
funksiyalarini chuqur anglab etish uchun ta’sis shartnomalarini amal
qilish jarayonida ularni huquqiy munosabatlarga ta ’sir ko‘rsatish
mexanizmini tahlil etish talab etiladi. Hozircha ta ’sis
shartnomasi
yuridik shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tguniga qadar va davlat ro‘yxatidan
o‘tganidan keym huquqiy tartibga solish, ta’sir ko‘rsatish xususiyatlari
farqi barcha mutaxassislar tomonidan qayd etiladi. Agar dastlabki
b osqichda t a ’sis sh artn o m asi t a ’sischi m u assislar o ‘rtasida
munosabatlarni tartibga soluvchi yagona huquqiy manba bo‘lsa,
keyingi
bosqichda ta ’sis shartnomasining yuridik ta’sir kuchi qirqiladi, chunki
yuridik shaxs ro‘yxatdan o‘tganidan keyin uning ustavi amal qila
boshlaydi. Ustav yuridik shaxs faoliyatini huquqiy tartibga solishda
asosiy manba boMishi bilan birga ishtirokchilar (muassislar) o ‘rtasidagi
munosabatlarning bir qismini ham tartibga soladi. Demak, yuridik
shaxs davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan keyin ta ’sis shartnomasi
ikkinchi planga tushib qoladi (ta’sis shartnomasi asosiy ta ’sis hujjati
bo‘lgan to‘liq va kommandit shirkatlar bundan mustasno). Hatto ba’zi
holatlarda ta ’sis shartnomasi deyarli o ‘z aham iyatini yo‘qotadi.
Masalan, taniqli sivilist olim E. Suxanov aksiyadorlik jamiyatlari
b o ‘yicha t a ’sis shartnom asining aham iyatini tad q iq etganda,
kuyinchaklik bilan, «aksionerlik jamiyati davlat ro‘yxatidan o‘tib, uning
ustavi yuridik kuchga kirgach aksiyadorlik jamiyati hayotini tartibga
soluvchi asosiy ta ’sis hujjati bo ‘lib qoladi. Yana buning ustiga
aksionerlik jamiyati aksiyalari realizatsiya qilingandan keyin aksiyadorlar
vujudga keladi va ular aksionerlik jamiyatini
boshqarishda asosiy subyekt
boMib hisoblanadi. Binobarin, bunday sharoitda na ta’sis shartnomasiga
va na muassislarga hojat qolmaydi. Ularning mavjudligi aksiyadorlar
bilan muassislar o ‘rtasida ortiqcha kelishmovchiliklarnigina keltirib
chiqarishi mumkin, xolos. Shunday ekan, aksionerlik jamiyati ta’sis
hujjatlari tizimidan ta ’sis shartnomasini chiqarib tashlash kerak, degan
fikrni bildirgan edi. Tadqiqotchi J. Yo‘ldoshev ham o‘z dissertatsiyasida
ta’sis shartnomasini aksionerlik jamiyati davlat ro‘yxatidan o ‘tguniga
qadar
amal qilishi lozim, keyin esa, u yuridik kuchini yo‘qotish
maqsadga muvofiq degan fikr mulohazani ilgari suradi.1
Haqiqatdan ham, aksionerlik jam iyati boshqaruvining asosiy
subyekti bo‘lib aksiyadorlar hisoblanadi. Aksionerlik jamiyatining
muassislari ushbu holatda ortiqcha subyektga aylanadilar. Bu holat
aksiyadorlik jamiyati to ‘liq vujudga kelib, o‘z faoliyatini yo‘lga
qo‘ygandan boshlab vujudga keladi.
Aksionerlik jamiyati, davlat
ro‘yxatidan o ‘tgach, barcha aksiya paketlari (aniqrog‘i, aksionerlik
jamiyati tashkil topgan deb hisoblash zarur bo‘lgan realizatsiya qilingan
aksiyalar miqdori-50 ming AQSh dollariga teng qiymatdagi aksiyalar)
realizatsiya qilinmagunicha aksionerlik jamiyatini barqaror va doimiy
subyekt deb hisoblash uchun qat’iy ishonch bo‘lmaydi. MaMumki,
aksiyalar fond birjasida to ‘liq realizatsiya qilinmaslik ehtimoli ham
yo‘q emas. Agar fond birjasida aksiyalarga
talab boMmasa va u bir yil
davomida realizatsiya qilinm asa, u holda muassislar zimmasiga
aksiyalarni majburiy sotib olish yoki aksionerlik jamiyatini bekor qilish
to‘g‘risidagi masala qo‘yilishi mumkin. Bunday hollarda, tabiiyki,
ta’sis shartnomasi va muassislarning mavqei birinchi planga ko‘tariladi.
Boshqacha qilib aytganda, ta’sischilar yuridik
shaxsning mavjudligini
saqlab qolish yoki uni tugatish masalasi bo‘yicha barcha mas’uliyatni
o‘z zimmasiga oladilar. T a’sischilarning xatti-harakatlari ham ta’sis
shartnomasi orqali tartibga solinishi davom etadi. Binobarin, ta’sis
shartnomasi o‘zining yuridik kuchini saqlab qoladi.
Demak, ta’sis shartnomalari aksiyadorlik jamiyati tashkil topgandan
keyin o‘z kuchini yo‘qotishi lozim degan fikrlar mutlaqo reallikka
Do'stlaringiz bilan baham: 
