‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

546

---

31-DARS.
QO‘SHMA GAPLAR
D arsning m aqsadi: 
talabalarga qo ‘shma gap haqida umumiy та ’lumot
berish, uning sodda gaplardan farqini tushuntirish. Nutqda qo ‘shma gaplardan
foydalanish malakasini hosil qilish.
R E J A:
1. K esim lik shakllari haqida.
2. Sodda va q o ‘shm a gaplar.
3. Q o ‘shm a gap tarkibidagi sodda gaplarning o ‘ziga xos xususiyatlari 
va u lar o ‘rtasidagi m azm uniy h am d a gram m atik m unosabat.
J
1-topshiriq.
Quyidagi sodda g aplardan m azm u n an m uvofiq 
keladiganini bir-biriga bog‘lang. Q anday gap hosil b o ‘lganini ayting.
Olim bo ‘Isang. Bahor keldi. Olam seniki. Gullar ochildi.
2-topshiriq.
Q uyidagi so d d a g ap larn i m a z m u n a n m uvofiq 
keladigan bog‘lovchilar orqali o ‘zaro bog‘lab ko‘chiring. Sodda gaplar 
o 'rta sid a qanday m azm uniy m unosabat borligini ayting.
0 ‘g ‘ri o ‘g ‘riligini q o ‘ysa qo'yadi, ...oq poshsho zolimligini
qo ‘ymaydi. (M. Ismoiliy)
G apni gap qilib turgan asosiy belgi uning kesimlik (predikativlik) 
belgisi ekanligidan xabaringiz bor. G ap n in g kesim lik belgisi kesim lik 
m a’nolarini [zam on, shaxs-son, tasdiq, inkor, modal (mayl)lik] ifodalovchi 
kesim lik shakllari orqali ifodalanadi. K esim lik m a ’nosini ifoda etgan h a r 
qanday sintaktik birlikgap sanaladi. M asalan, 
Borma+sa(y)+di+m. K o‘m-
ko ‘k dala.
Bu gaplarning birinchisida kesim lik m a ’nolari alo hida-aloh ida 
kesim lik shakllari: tasd iq -in k o r m a’nosi -m a shakli orqali, m odal (mayl) 
m a ’no -sa(y ) shakli orqali, zam on m a ’nosi -di shakli orqali, shaxs m a ’nosi 
esa -m shakli orqali ifodalanm oqda. Ikkinchi gapda ham shu kesim lik 
m a ’nolarining ham m asi: tasdiq, aniqlik (m odal m a ’n o), hozirgi zam on, 
ITI shaxs m a ’nolari anglashiladi, lekin u lar m oddiy ko‘rsatkichlarga ega 
emas. N o l k o ‘rsatkich orqali um um iy tarzda ifodalangan. A na shu m a ’nolar 
mavjudligi u ch u n ham u sintaktik birlik gap sanaladi.
G ap u ch u n m uhim belgi sanalgan kesimlik belgisining m iqdori gaplarni 
sodda va q o ‘shm a gaplarga b o ‘lishga asos b o ‘ladi.
B itta kesim lik belgisiga ega b o ‘lgan gap sodda, ikki va u n d a n ortiq 
kesim lik belgisiga ega boMgan gap esa q o 'sh m a gap sanaladi.
Q o ‘shm a gap ikki va u n d an o rtiq sodda gaplarning o ‘zaro gram m atik 
va m azm uniy m unosabatidan tashkil topadi.
547

---

■ 
Judam uhim . 
Qo'shma gap tarkibidagi sodda gaplarning grammatik
* 
munosabati deganda, shu sodda gaplarning bir-biri bilan та ’lum
grammatik vositalar (bog'lovchilar, yuklamalar, olmoshlar, ohang)
yordamida bog'lanishi tushuniladi. Mazmuniy munosabati deganda
esa, qo ‘shma gap tarkibidagi sodda gaplarning mazmuniy muvofiqligi
tushuniladi.
H ar qanday sodda gap o ‘zaro bog‘lanib, q o 'sh m a gapni hosil qila 
bermaydi. F aqat o ‘zaro m azm uniy m uvofiq bo'lgan gaplargina bir-biri 
bilan bog‘lanib, q o ‘shm a gapni tashkil etadi. M asalan: 
Qor yog'di va
gullar ochildr, Bahor keldi, paxta terimi boshlandi
deb boMmavdi, chunki 
bu gaplar bir-biri bilan m azm unan m uvofiq kelmaydi.
Q o ‘shm a gapni tashkil etgan sodda gaplar alohida q o ‘llangan sodda 
gaplar bilan teng emas. Alohida qo'llangan sodda gaplar grammatik, m azmun 
va ohang tugalligiga ega b o ‘ladi, am m o q o 'sh m a gap tarkibidagi sodda 
gaplar esa bunday xususiyatga ega emas. U larning har biri garchi gapning 
asosiy belgisini o ‘zida nam oyon etsa ham , gram m atik, m azm un va ohang 
tugalligi q o 'sh m a gapning oxirida nam oyon b o ‘ladi. Shuning uchun 
q o ‘shm a gap tarkibidagi sodda gaplar alohid a-alo hida gaplar em as, balki 
bir um um iy gapning qism lari sanaladi. Bir qism ning ohangi ikkinchi 
qism ni talab qilib turadi. M asalan: 
Suv keldi
— 
nur keldi.
firm 
E slab qoling. 
Ikki va undan ortiq sodda gaplarning о ‘zaro
Ш
grammatik, mazmun va ohang tomondan bog‘lanishidan tashkil topgan
sintaktik butunlik qo ‘shma gap deyiladi.